As Gschicht vo Israel oder Gschicht vom Volk Israel bezäichnet mä d Gschicht vo de Israelite und vom Juudedum – as Volk und Religioon – vo sine Aafäng um 1500 vor dr Zitewändi im Alte Oriänt und siner Aasiidlig in Kanaan bis zur Zerstöörig vom Herodianische Tämpel im Joor 70 noch dr Zitewändi und em Aasiidligsverbot für palestinischi Juude noch dr Niiderlaag vom Simon Bar Kochba im Joor 135. Die Zit entspricht öbbe dr Perioode, wo dr Tanach, die hebräischi Bible, entstande isch.
Die jüdischi Dradition gseht d Israelite as die diräkte Vorfahre vo de Jude und het ihri Gründermythe im Tanach, der hebräische Bible, schriftlig feschtghalte. Noch däm wär ihre Urschbrung in Mesopotamie und bis zur Landnahm z Kanaan haige si sich as Nomade im Gebiet zwüschem Nil und em Euphrat ufghalte. Für die ganzi Vorgschicht bis ins 9. Johrhundert vor dr Ziitwändi git s sehr wenig archäologischs Material, wo d Bibelgschichte wurd underschdütze.
Die erschti biblischi Person wo au hischdorisch fassbar isch, isch dr Omri (öbbe 885-874 BCE), wo König z Samaria gsi isch, wo dr Tanach em nördlige Königriich vo Israel säit. Er het sich mit erä Brinzässin vo Sidon verhürotet, wo ihm dr Friide mit siim nördlige Nochber gsiicheret het, und het siis Riich vergrösseret indäm er Moab in Transjordanie eroberet het.
D Assyrer hai im 8. Johrhundert underem Tiglatpileser III. (745-727) Syrie und s Nordriich Israel bis uf Gaza und im Johr 671 underem Asarhaddon (680-669) au Ägypte eroberet. Si hai us Israel e Vasallestaat gmacht und e Deil vo de Iiwohner zwangsumgsiidlet. Im Land hai si deportierti Bewohner vo andere Deil vom assyrische Grossriich aagsiidlet. Jerusalem und Juda si nonig bedütend gnueg gsi, zum für Assyrie intressant z si. D König vo Juda hai aagfange ihri Macht uf d Gebiet im Norde uszdehne. Under em Joschija het s e Tämpelreform gee, es isch möglig, ass die Biblische Büecher denn zum erste Mol zsämmegfasst worde si. Die Bearbeitig isch spöter im babylonische Exil abgschlosse worde. Dr Monotheismus und dr Herrschaftsaaspruch vo JHWH si mit grosser Energii duregsetzt worde. Mä het au brobiert, alli Iiwohner, au die nitjüdische Stämm, wo zum Deil under de Assyrer iigwanderet si, in Palestina zum ene Volk z vereinige.
Gege s Ändi vom 7. Johrhundert hai d Babylonier, zsämme mit de Meder und de Perser s assyrische Riich zerschdört.
Dr babylonisch König Nabopolasser (625-605) het under anderem au über Paleschtina gregiert. Wo dr König vo Juda e Bündnis mit de Ägypter abgschlosse het, het dr Nebukadrezzar II. 598 Jerusalem eroberet und sini Iiwooner ins Exil uf Babylonie verschlebbt. Im Johr 587 het er d Schdadt zerschdört. Das isch dr Afang gsi vo dr Diaschbora, wo in dr jüdische Dradition die Babylonisch Gfangeschaft häisst. Im Exil hai d Jude ihri nationali und religiösi Identität drotz em babylonische Kulturdruck chönne bewahre. So isch s babylonische Exil ironischerwiis zu einere vo de fruchtbarste Zite für die jüdischi Theologii worde. Wil si nüme im Tämpel vo Jerusalem hai chönne opfere, het dr Tämpel si Rolle as dr einzige Ort für s Gebät verlore, und die erste Synagoge si entstande.
Im Lauf vo de neggschde Johrhundert hai sich groossi jüdischi Gmeinde in vile Länder afo bilde, aber bis zu siiner Zerschdörig im Johr 70 CE isch dr Tämpel z Jerusalem s Zentrum vom Judedum bliibe.
539 het dr persisch König Kyros II. Babylon eroberet und au Paleschtina isch as Deil vom neubabylonische Riich an d Perser gfalle. Im Johr druf het er de Jude erlaubt Jerusalem widr ufzbaue und het ene d Tämpelgrät, wo d Babylonier blünderet hai, zrugggee, aber die Exilierte hai nonig zrugg döfe. Au siini Nochfolger si de Jude gegenüber tolerant gsi. Dr Darius I. het eme Deil vo de Judäer z Babylon erlaubt, heim z goh. Wo die under em Serubbabel, eme Änkel vom König Jojachin vo Juda, und em Hohepriester Josua z Jerusalem achoo si, hai si vo 520 bis 515 vor dr Zitwändi dr Tämpel neu baut. D Brophete Haggai und Sacharja hai druf afo messianischi Hoffnige uf s baldige Ändi vo dr Fremdherrschaft wecke und profezeit, ass JHWH wältwit anerkennt wurd dank em neue Tämpelkult. Drbii het dr Haggai nume die, wo us em Exil zruggchoo si, as d Gottesgmeind aagluegt, wo dr Ufdraag haig, dr Tämpel neu z baue. Das het d Jude, wo in Palästina bliibe si, usgschlosse. D Samaritaner hai näben em Tämpel ihr Heiligdum uf em Garizim bhalte. Us dene Gegesätz het sich vo 450 vor dr Zitwändi aa under em Esra und Nehemia die ändgültigi Kanonisierig vo dr Tora as einzig gültigs Gottesgsetz entwigglet, wo dr Riss zwüsche de Judäer und de Samaritaner verdieft het.
332 het dr Alexander dr Grooss Paleschtina eroberet. D Samaritaner hai sich vom Judedum trennt und ihre eignig Kult pflägt, wo sich nume uf d Tora schdützt und sis Zentrum uf em Grisimbärg gha het. In de Diadochechrieg isch Paleschtina an dr Ptolemaios I. gfalle, wo Ägypte beherrscht het. Judäa isch vo 301 bis 198 under de Ptolemäer e relativ autonomi Brovinz bliibe. E Hufe Jude si als Händler uf Ägypte usgwanderet und hai dört deilwiis die hellenistischi Kultur übernoh, wie öbbe d Zenon-Papyri zeige.
im Johr 198 vor dr Zitwändi het dr Seleukid Antiochos III. Paleschtina eroberet. Er het Jerusalem religiösi Autonomii uf dr Basis vo dr Tora überloo. D Hellenisierig, wo under de Seleukide sich vor allem under dr jüdische Oberschicht breit gmacht het, het s Volk in ä hellenistische und a traditionell-jüdische Deil gschbaltet, was zu Spannige zwüsche de Jude und de zuegwanderete Bevölkerigsgruppe in Judäa gfüehrt het. Dr Hochpriester Jason het im Johr 172 dr Bau vom ene griechische Gymnasium as Bildigszentrum und sogar dr Herrscherkult vom Agon z Jerusalem erlaubt. Im Johr 175 het en dr Hellenist Menelaos, wo no radikaler gsi isch und vom riiche Bürgerdum gstützt worden isch, gstürzt. Das het e Bürgerchrieg zwüsche de Aahänger vo de beide Richdige usglöst. Dr Antiochos IV. Epiphanes het sich schliesslig zugunste vom Menelaos iigmischt. Mit däm het er die konservativi Landbevölkerig brovoziert, wo ihri monotheistischi Religion in Gfohr gseh het. Wo dr Antiochos 167 e Dekret erloo het, won e regelmässigs Opfer für e Herrscher vorgseh und dr Jerusalemer Tämpel em Zeus gweiht het, isch s zum offene Ufstand gege die seleukidischi Herrschaft in Judäa under dr Füehrig vo de Makkabäer choo.
Em Judas Makkabäus isch s im Johr 164 vor dr Zitwändi, nochdäm dr Antiochos blötzlig gstorben isch, glunge, die seleukidischi Armee us Judäa z verdriibe und d Tora wider zur theokratische Verfassig z mache. Er het Rücksicht gnoh uf die gegnerischi jüdischi Bartei und het im Menelaos dr Boste vom Hochepriester gloo. Im Johr 161 het er dr General Nikanor besiigt und Judäa het si volli Autonomii zruggüberchoo.Er het mit de Römer e Biistandsverdrag gege d Seleukide abgschlosse, wo denn grad wider emol um d Dronfolg kämpft hai.
Mit dr Iisetzig vom Jonatan zum Hochepriester isch das Amt erblig worde und dr Hochipriester isch au dr bolitisch und militärisch Füehrer gsi. Das isch dr Aafang gsi vo dr Dynastii vo de Hasmonäer. Dr Simon, im Jonatan si Sohn, het s 142 mit ere gschickte Pändeldiplomatii fertig brocht, ass d Seleukide d Unabhängigkeit vo Judäa offiziell anerkennt hai. 139 het e grossi Versammlig vom Sanhedrin bschlosse, die sakrali, zivili und militärischi Füehrig vo Judäa im Amt vom ene Priesterkönig z vereinige. Dr Johannes Hyrkanus (134-104) het d Macht vo de Hasmonäer no usgwiitet, wo dr Seleukid Antiochos VII. 129 gege d Parther underläge und umchoo isch. Er het für d Zwangsjudaisierig vo de Idumäer gsorgt, zum si Herrschaftsgebiet religiös z vereinige.
Under de Hasmonäer König (140-37 BCE) si die bolitisch-religiöse Grubbierige schderker worde: d Sadduzäer (hebr. Zdukim - צדוקים), wo konservativ iigschdellt gsi si und dr Glaube an es Läbe noch em Dod abglähnt hai; d Pharisäer (hebr. Pruschim - פרושים), wo d Grundlage für s rabbinische Judedum bildet hai, und chliineri Grubbe wie d Essener, wo sich vo dr Allgemeinbevölkerig abgsonderet hai.
Mit em Hellenismus isch s Judedum de Oberschichte z Griecheland, z Rom und z Ägypte bewusst worde. Bsunders z Alexandria isch es zur kulturelle und religiöse Begegnig choo. Es het sich e Hellenischdischs Judedum entwigglet, wo jüdischi und griechischi Draditione mitenand vermischt het. S wichdigste Projekt in däm Brozäss isch die griechischi Bibleübersetzig, d Septuaginta, gsi, wo mä drmit um 250 vor dr Zitwändi aagfange het. Während dr griechisch Polytheismus in Judäa meistens abglehnt worden isch, isch die hellenistischi Kultur und Philosophii im jüdische Bürgerdum bsunders in dr Diaspora mit Wohlwolle ufgnoh worde (Philo). Sit em 2. Johrhundert vor dr Zitwändi het s under de Nitjude vo Alexandria e immer aggressiveri antijüdischi Haltig gee (Strabon): zum erste Mol in dr Antike isch d Judefindschaft dört literarisch verarbeitet worde.
Im Johr 63 hai d Römer under em Pompeius Jerusalem eroberet und s Land het müesse Dribut zahle. 39 vor dr Zitwändi het dr römisch Senat dr Herodes zum König vo de Jude gmacht und er het agfange, alli Hasmonäer umzbringe. Zwei Johr spöter, im Johr 37, het er Jerusalem iignoh. Dr Herodes het erfolgriich zwüsche de Parteie im römische Bürgerchrieg glaviert und innepolitisch si Macht mit Mord und Unterdrückig gfestigt, aber au mit humanitäre Massnahmeö zum Bischbil wo s im Johr 25 nit gnueg grägnet het und ä Hungersnot usbroche isch, het er in Ägypte Weize kauft und en an d Bevölkerig lo verdeile. Er isch dr grösst Bauherr in dr jüdische Gschicht gsi, het z Jerusalem Theater und Paläst lo baue, Samaria vergrösseret, im Johr 23 s Herodion, ä befestigte Palast 12 Kilometer südlig vo Jerusalem, errichtet und im Johr druf die neui Hafestadt Caesarea Maritima am Mittelmeer afo baue. Währed zäh Johr het er vom Johr 20 aa dr Tämpel z Jerusalem umbaut und vergrösseret. Dr Herodes isch im Früehlig vom Johr 4 vor dr Zitwändi gstorbe.
Rom unter em Kaiser Augustus het Judäa diräkt dur Schdatthalter afo regiere, eine drvo isch dr Pontius Pilatus gsi, wo noch dr christlige Dradition dr Jesus het lo chrüzige. Wo d Römer verlangt hai ass d Bevölkerig em Kaiser as Gott z Jerusalem wurd opfere, hai sich d Jude im Johr 66 noch dr Ziitwändi gege d Römer erhobe und erscht vier Johr schbööter het se dr Titus underdruckt und Jerusalem zerschdört. Dr Pharisäer Jochanan ben Sakkai het noch em Chrieg z Jawne e Lehrhuus (beth midrasch) ufdo, wo e Zentrum vom palestinische Judedum worden isch und won e Dail vo de Ufgoobe vom Sanhedrin übernoo het. Er het d Halacha, das si d Religionsvorschrifte, de nöije Bedingige aabasst und wil dr Tämpel, wo d Versöhnig mit Gott stattgfunde het, nüm existiert het, isch jetzt Wärt uf d Heiligung vom Alldaagslääbe glait worde, wo überall het chönne braktiziert wärde.
115, wo dr Trajan uf eme Fäldzug gege d Perser gsi isch, isch dr zweiti jüdisch-römischi Chrieg in dr Diaspora (hebräisch מרד הגלויות - d Rebellion vo dr Diaspora) usbroche. D Rebellion het in dr Kyrenaika aagfange und sich uf Züpere, Mesopotamie und Egüpte usbraitet, aber nid uf Judäa. E Hufe römischi Bürger si ermordet worde (noch em Cassius Dio, wo möögligerwiis überdriibe het, 200'000 z Kyrene und 240'000 z Züpere). 117 het dr General Lusius Quietus die Ufständische underworfe und massakriert.
In dr Zit vo 132 bis 135 isch än andere Ufschdand, dr Bar-Kochba-Ufstand, vom Hadrian niidergschlaage worde, wo Jerusalem zerstört und e pagani Polis, Aelia Capitolina, dört baut het. De Jude isch s verbote gsi, dört z läbe. Groossi Zahle vo Jude si versklavt und im ganze römische Riich verschtreut worde und nume no weenig Jude hai in Judäa gläbt, aber in Galiläa hets au noch em Chrieg non e gschlossnigs jüdischs Siidligsgebiet gee. Dört hai d Tannaite Rabbi Meir und Schimon ben Jochai in dr chliine Ortschaft Uscha e nöije Sanhedrin gründet. Dr Schimon ben Gamliel isch dr erst vo de jüdische Patriarche worde, wo sit em Jehuda ha-Nasi z Bet Sche'arim residiert hai.
Iifüehrige in d Gschicht vo Israel
Archäologii und Landeskunde vo Palestina
Übersetzti Text zur Gschicht vo Israel
Elteri Darstellige vo dr Gschicht vo Israel
Neueri Darstellige vo dr Gschicht vo Israel
D Beziehige vo Israel zu siine Nochbere
Sozial- und Wirtschaftsgschicht vo Israel
Religionsgschicht vo Israel