Budaq Əbdüləli oğlu Budaqov (23 fevral 1928, Çobankərə, Eçmiədzin qəzası, Ermənistan SSR, SSRİ – 1 noyabr 2012, Bakı)[1][2] — Azərbaycanlı alim, ictimai-siyasi xadim, Azərbaycan Respublikasının əməkdar elm xadimi (2008), Respublika Ağsaqqallar Şurasının sədri, Azərbaycan Milli Məclisin "Toponimika" Komissiyasının sədri, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin sədri, SSRİ Coğrafiya Cəmiyyətinin N. A. Pryevalski adına Qızıl medalı (1978), Azərbaycan Respublikasının "Şöhrət" ordeni
(2000) və Yusif Məmmədəliyev (1995), akademik Həsən Əliyev, şair Məmməd Araz, mesant Hacı Zeynalabdin Tağıyev adına mükafatları laureatı, coğrafiya elmləri doktoru (1968), professor (1969), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü (1989), AMEA-mım müxbir üzvü (1976), AMEA-nın akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun direktoru.[3]
Həyatı
Budaq Budaqov 23 fevral 1928-ci ildə Qərbi Azərbaycanda Zəngibasar mahalının Çobankərə kəndində (indiki Masis rayonu, Ermənistan SSR) anadan olmuşdur. 1933–1940-cı illərdə Ermənistan SSR Zəngibasar rayonunun Mehmandar kənd natamam orta məktəbində oxumuşdur. 1940–1941-ci illərdə İrəvan şəhərində yerləşən Azərbaycan Pedaqoji məktəbində təhsilini davam etdirmişdir. Budaq Budaqov ilk əmək fəaliyyətinə doğulduğu kənddə kolxoz briqadirinin köməkçisi kimi başlamışdır. 1945-ci ilə kimi bu vəzifədə çalışmışdır. 1945–1947-ci illərdə isə təhsilini yenidən davam etdirmişdir. İrəvanda təhsilini başa vurduqdan sonra 1947-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun coğrafiya fakültəsinə daxil olmuşdur. Buradakı təhsilini 1951-ci ildə bitirdikdən sonra təhsilini davam etdirərək SSRİ Elmlər Akademiyasının Coğrafiya İnstitutunun aspiranturasını oxumuşdur. 1955-ci ildə Moskvada coğrafiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün "Cənub-Şərqi Qafqazın şimal yamacının geomorfologiyası" mövzusunda dissertasiya işini müdafiə etmişdir. 1955–1958-ci illərdə -Azərbaycan SSR Coğrafiya İnstitutunda kiçik elmi işçi əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Artıq alim 1958-ci ildə SSRİ AAK-ın qərarı ilə baş elmi işçi adı almışdır. 1958–1962-ci illərdə Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin elmi katibi, 1965–1968-ci illərdə Bakı Dövlət Universitetinin Fiziki coğrafiya kafedrasının (yarım ştatda) müəllimi kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1967-ci ildə Bakıda coğrafiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsini almaq üçün "Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin geomorfologiyası və yeni tektonikası" mövzusunda dissertasiya işini müdafiə etmişdir.
1967–1986-cı illərdə AMEA akad. H. Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Landşaftşünaslıq şöbəsinin rəhbəri, 1970–1990-cı illərdə Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin prezident müavini, 1974–1983-cü illərdə isə AMEA Coğrafiya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini kimi vəzifələri tutmuşdur. Müxtəlif dövrlərdə bir çox məsul vəzifələrə təyin olunmuşdur: AMEA müxbir üzvü (1976, Dövlət imtahanı komissiyasının sədri (APİ. Coğrafiya ixtisası üzrə. Bakı) (1982), AMEA Coğrafiya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini (1986), AMEA Coğrafiya İnstitutunun fiziki coğrafiya və xəritəçilik şöbəsinin rəhbəri (1986), AMEA həqiqi üzvü (1989), Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin V qurultayında cəmiyyətin prezidenti və AMEA Coğrafiya İnstitutunun coğrafiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiəsi üzrə ixtisaslaşdırılmış şurasının sədri (1990), Azərbaycan İctimai-Siyasi Kollecində Təbiət kafedrasının müdiri və Azərbaycan Ağsaqqallarnın üçüncü növbədən kənar qurultayında Respublika Ağsaqqallar Şurasının sədri (1997), Lütfizadə adına Beynəlxalq Müasir Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü (1999), Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi yanında Toponimika Komissiyasının üzvü (1999) və komissiyanın sədri (2000–2012).
Ailəsi
Həyat yoldaşı — Zərifə Budaqova (1929–1989) — filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu direktor vəzifəsində işləyib.
2 oğlu, 1 qızı, 4 nəvəsi
Elmi yaradıcılığı
- 1990 -Ətraf mühitin mühafizəsinə həsr edilmiş uğurlu əsərlərdən biri Dözümlü, dözümsüz təbiətdir . Burada ilk baxışda hər cür təzyiqə tab gətirən və özünü bərpa edə bilən təbiətdən, ətraf mühitdən istifadədən, elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar təbiətin deqradasiyaya uğramış sahələrinin ilkin görkəminin bərpasından danışılır.
- 1980-ci ildə Azərbaycan Respublikası ərazisinin ekoloji gərginlik dərəcəsinə görə ekoloji-coğrafi rayonlaşma (1:500 min miqyasda) xəritəsini tərtib etmişdir. Burada xəritənin tərtibi prinsipi işlənilmiş, təbii (zəlzələ, sel, sürüşmə, dolu, isti quru küləklər və s.) və antropogen (suyun, havanın, torpağın və s. çirklənmə dərəcəsi) amillərin təsiri dərəcəsini nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikası ərazisində 23 bölgə (rayon) ayırmışdır. Onlardan beşi respublikanın Xəzər dənizi hissələrində, 18-i isə quruda müəyyən edilmişdir. Xəritədə respublikanın hər bir bölgəsinin təbiətini saflaşdırmaq məqsədilə hansı tədbirlərin aparılmasının tələb olunduğu göstərilmişdir.
- 1980 Azərbaycan təbiəti ətraf mühitin mühafizəsini yüksək səviyyədə təşkil etmək məqsədilə Azərbaycan, ingilis və rus dillərində rəngli şəkillərdən ibarət elmi-kütləvi foto-albom nəşr etdirmişdir. Bu foto-albomda Azərbaycanın füsünkar təbiəti ilə yanaşı, ətraf mühitin deqradasiyası da əyani şəkildə nümayiş etdirilmişdir.
- 1976 — Coğrafi məkan quruluşunun sistemi adlı yazı da ətraf mühitin ekvatordan qütblərə, eləcə də Yerin təkindən coğrafi məkanın üst qatına qədər olan quruluşu sistemli şəkildə verilmişdir. Məqalə coğrafi məkanın quruluşunun istər üfüqi, istərsə də şaquli istiqamətdə sistemləşdirilməsinə, geniş oxucu kütləsi tərəfindən ətraf mühitin, eləcə də oraya daxil olan biosferin dərindən dərk edilməsi işinə əməli yardım göstərir.
- 1978 — Təbiətin kortəbii hadisələrinin sistemləşdirilməsi adlı əsərində təbiətin dağıdıcı hadisələri müxtəlif qruplara bölünmüş, onların fəaliyyətinin davamiyyət müddəti göstərilmiş və növləri açıqlanmışdır.
- 1960–1961-ci illərdə Elmi-ictimai mövqeyindən istifadə edərək daim çalışmış ki, instituta perspektivli gənclər işə götürülsün, aspiranturaya qəbul zamanı müsabiqələrdə bilikli gənclərinə üstünlük verilsin.
- Bu məqsədlə SSRİ EA-nın müvafiq institutlarına (məqsədli aspiranturaya) göndərilən aspirantları Moskvaya özü aparır, onların SSRİ EA Coğrafiya, Okeanologiya institutlarının, adı Moskva Dövlət Universitetinin coğrafiya fakültəsinin aspiranturasına qəbul edilməsinə yardımçı olmuş. (İ. Mərdanov, R. Quliyev, N. Abdullayev, B. Baxmalov və b).
- 1960-cı illərdən başlayaraq AMEA Coğrafiya İnstitutunda Müdafiə Elmi Şurası yaradılmışdır. Elmi Şurada elmi katib, şuranın sədr müavini və sədri olduğu vaxtlarda 40 il müddətində 128 nəfər coğrafiya elmləri namizədi, 12 nəfər isə coğrafiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir. Buraya gürcülər, qazaxlar, türkmənlər, ermənilər, özbəklər, taciklər, qırğızlar, ruslar, avarlar, habelə AFR, Kipr və digər ölkələrin elmi əməkdaşları daxildir.
- 1992-ci ildə nəşr edilən Təbiət və poeziya əsəri Azərbaycan poeziyasında təbiətin tərənnümü geniş oxucu kütləsi arasında poeziyanın gücü ilə təbiətin estetik gözəlliyini vəsf etmək, onu xalqa sevdirməklə yanaşı, şairlərimizin poetik dildə öz bədii obrazlarının daxili dünyasını açmasını, ətraf mühitin ayrı-ayrı komponentlərinin qorunmasını, təbii sərvətlərdən səmərəli və qənaətlə istifadə edilməsini qabarıq şəkildə oxucuya çatdırmaq olmuşdur.
- 1983 Məktəb coğrafiyasına keçmiş Maarif Nazirliyi nəzdində yaradılmış Tədris Metodiki Şuranın sədri, Azərbaycan məktəbi jurnalına əlavə edilmiş Tarix, ictimaiyyət və coğrafiya seriyasının redaksiya heyətinin üzvü kimi fəaliyyətilə, elmi-metodiki konfranslar keçirmiş, coğrafiya metodikası üzrə respublika miqyasında keçirilən elmi forumlarda məruzələr etmiş, coğrafiya müəllimləri ilə görüşmək, dövri mətbuatda həm coğrafiyanın aktual problemləri üzrə məqalələrin yazılması üçün sifariş vermək, coğrafiya müəllimlərinin sifarişi ilə məqalələr yazmaq vasitəsilə həyata keçirmişdir.
- 1983-cü ildən başlayaraq məktəb coğrafiyası sahəsində gördüyü işlər həm orta məktəb müəllimləri, həm də şagirdlər üçün faydalı olmuşdur. Son 20 ildən artıq bir dövrdə orta məktəblərin səkkizinci sinfi üçün yazdığı Azərbaycan Respublikasının fiziki coğrafiyası adlı dərslik bir neçə dəfə yenidən nəşr olunmuşdur.
- 1980-ci ildə Orta məktəbdə Azərbaycan coğrafiyası tədrisini yaxşılaşdırmaq məqsədilə çəkilmiş sənədli filmin ssenarisini yazmış və həmin film bu istiqamətli filmlər arasında keçirilən müsabiqədə mükafata layiq görülmüşdür.
- M. A. Müseyibov və N. Ş. Şirinovla birgə Ali məktəblər üçün yazdıqıarı Geomorfologiya dərsliyi ən yaxşı dərsliklərdən sayılır. Bu dərslik iki dəfə təkrar nəşr edilmişdir.
- 1970-ci ildə Elmi konfransların, simpoziumların, qurultayların işində fəal iştirakı, beynəlxalq miqyasda keçirilən çöl simpoziumlarının, konfranslarının təşkili və keçirilməsində (Sovet-Hindistan, Sovet-Bolqarıstan, Fransa -Alpı — Qafqaz, Bakı-Ankara, Təbriz, İstanbul, Tehran, Almatı, Daşkənd, Bişkek, Tbilisi, Kiyev, Moskva, Volqoqrad, Minsk, Leninqrad, İrəvan, Kişinyov, Simferopol, Düşənbə, Yalta, Klaypeda və s.) coğrafiya elminin son nailiyyətlərinə, elmin müəyyən problemlərinin bilavasitə həllində iştirakında Azərbaycanda coğrafiya elminin beşilliklər üzrə düzgün planlaşdırılması və aktual problemlər üzrə elmi uğurlar qazanılmasına əməli yardım göstərmişdir.
- 1970-ci ildə keçmiş SSRİ Coğrafiya Cəmiyyətinin Elmi Şurasının üzvü seçildikdən sonra ildə iki dəfə Leninqradda bu Şuranın işində iştirakı keçmiş İttifaq miqyasında keçirilən SSRİ Coğrafiya Cəmiyyəti qurultaylarının təşkilinə əməli köməklik göstərməsinə zəmin yaratmışdı. Azərbaycan coğrafiyaçılarının keçmiş İttifaq miqyasında xüsusi mövqeyi olmuşdur. SSRİ Coğrafiya Cəmiyyətinin Moskva, Leninqrad, Kiyev, Bişkek, Tbilisi və Kazanda keçirilən qurultaylarının işində təşkilatçılardan biri kimi yaxından iştirakı bu da Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin fəaliyyətinin daha da yaxşılaşmasına imkan vermişdir.
- Geniş əhatəli elmi-tədqiqat və elmi-təşkilati işləri Rusiya Akademiyasının dərc etdiyi "Geomorfologiya" (Moskva), "Təbiət və təbii ehtiyatlar" (İrkutsk), "Səhraların mənimsənilməsi problemləri" (Aşqabad) jurnallarının redaksiya heyətinin üzvü seçilmiş və bunlarla yanaşı, respublikamızda dərc edilən "Azərbaycan EA Xəbərləri" (Yer elmləri seriyası), "Azərbaycan təbiəti" kimi jurnalların da redaksiya heyətinin üzvü olaraq coğrafiya elminin inkişafında və təbliğində, beynəlxalq statuslu bir çox jurnalların ("Azərbaycan dünyası", "İrs"-"Naslediye" və s.) redaksiya heyətinin üzvü idi.[4]
Coğrafiya elmində yeniliklər
Budaq Budaqov coğrafi təkanın, sel ocaqlarının təsnifatını vermiş, təbiətin dağıdıcı hadisələrini sistemləşdirmiş, Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin geomorfologiyasını, yeni tektonik hərəkətlərini, Müasi və qədim buzlaşmasını öyrənmiş, ərazinin xəritələrini (1:200000) tərtib etmişdir. İlk dəfə (1956) Qafqazda 3600 m mütləq yüksəklikdə Üst Sarmaq yaşlı dəniz faunasını aşkara çıxarmışdır. Azərbaycanın təbii və antropogen landşaftını, orada baş verən səhralaşmanı, landşafın geokimyasını öyrənmişdir. İlk dəfə Azərbaycanda təbii-dağıdıcı hadisələrin intensivliyinə görə ekoloji-coğrafi şəraiti tədqiq etmiş və ərazinin 1:500000 xəritəsini tərtib etmişdir. Aerokosmik üsullarla Böyük və Kiçik Qafqazın şərq hissəsinin morfostruktur quruluşunun qanunauyğunluqları və landşafın differensiasiyası müəyyənləşdirilmişdir. İlk dəfə Şərqi Avropada və Asiyada türk mənşəli Ermənistan və Gürcüstanda isə Azərbaycan mənşəli toponimləri öyrənmişdir.
- Elmi yaradıcılığında coğrafiya elminin yeniliklərinin vaxtında xalqa çatdırılması, yazdığı məqalələr dövri mətbuatda – qəzet və jurnallarda dərc olunmuş, respublika televiziyası və radiosu ilə maraqlı mövzularda çıxışları, oxucular və dinləyicilərlə respublikanın bütün əhalisi ilə yaşaya-yaşaya onlarla həmsöhbət olmuşdu.
- Xalqla daimi ünsiyyət, onun maariflənməsi və intellektual səviyyəsinin yüksəlməsinə xidmət etmək ömrünün mənası olmuşdur. Geniş oxucu və dinləyici kütləsindən təcrid olunmuş hər hansı bir alim öz dar ixtisası üzrə fəaliyyət göstərdikdə onun elmi uğurlarından ancaq bu elm dairəsinə daxil olan şəxslər faydalanır. Lakin bu qəbildən olan alimlərin elmi uğurları elmi-kütləvi dilə çevrilərək ilk növbədə müəllifi geniş oxucu kütləsinə tanıtdırır, sonra isə xalqın bilik xəzinəsini zənginləşdirməyə yardımçı olur.
- 1955-ci ildən başlayaraq çap etdirdiyi yüzlərlə elmi-kütləvi məqalədən, məktəblilər, tələbələr, eləcə də geniş oxucu kütləsi faydalanmışdır.
- 1976–1987-ci illərdə oncildlik ASE-nin nəşri xalqımızın mühüm uğurlarından idi. ASE Elmi Redaksiya Şurasının üzvü kimi bu bilik xəzinəsi sözlüyünün tərtibində, yazılmasında və redaktəsində fəal iştirakı.
- 2004-cü il aprel ayının 4-də Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə yenii nəşrinə başlanılan Azərbaycan Milli Ensiklopediyasında millətin tarixi, elmi, mədəniyyəti, incəsənəti, ayrı-ayrı şəxslərin həyat fəaliyyətinin ən ali toplusunu AMEA-nın elmin yeni prizmasında daha yüksək səviyyədə yazılmasında redaksiya heyəti tərkibinin üzvü.
- Çapdan çıxmış elmi əsərlərin ümumi sayı: 1051; o cümlədən: elmi-populyar – 475; elmi əsər – 576
- Xaricdə çıxmış elmi əsərlərin sayı: 71