Nigeriya (inglisshe: Nigeria), Nigeriya Federativ Respublikası (inglisshe: Federal Republic of Nigeria) — Batıs Afrikada Gvineya qoltıǵı jaǵasında jaylasqan mámleket. Maydanı 923,8 mıń km². Xalqı 129,93 mln. adam (2002). Paytaxtı — Abuja qalası. Basqarıw jaǵınan 36 shtat (state) hám paytaxt okrugine bólinedi. BMSh aǵzası.

Mámleketlik basqarıw principi

Nigeriya — federativ respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1999-jıl 29-mayda qabıl etilgen. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Ózara doslıqqa aǵza. Mámleket baslıǵı prezident (1999-jıldan Olusegun Obasanjo). Ol ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylanadı hám taǵı bir ret saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy assambleya (eki palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Jaǵası kem bóleklengen ensiz oypatlıqtan ibarat. Jer maydanı arqa tárepke qaray biyiklesip baradı. Yoruba, Udi, Jos platoları (eń biyik noqatı 1735 m) bar. Platolardan qublasında Niger hám Benue dárya oypatlıqları jaylasqan. Shıǵıs bóliminiń relyefi tawlıq, ayırım noqatlarınıń biyikligi 2000 m den artıq. Nigeriya aymaǵı tektonikalıq tárepten Afrika platforması quramına kiredi. Tiykarınan metamorfikalıq jınısları mámleket maydanınıń 50% in shólkemlestirilgen. Olar quramında tokembriy gneysları, magmatit, amfibolit, kvarsit hám slanecler ushıraydı. Jaǵa qasındaǵı batıqlar teńiz hám kontinent shógindileri menen tolǵan. Norvegiyanıń Atlantika okeanı jaǵasında neft hám gaz kánleri bar. Taskómir, lignit hám qońır kómir, niobiy (kolumbit), qalay, volfram, molibden, temir, boksit, marganets, asbest, qorǵasın, ruwx hám uran rudası kánleri tabılǵan. Mámlekettiń arqa-batısında altın kánleri de bar. Íqlımı ekvatorial mussonlı ıqlım. Arqasında dekabrden martqa shekem qurǵaq samallar esip turadı. Báhárde derlik hámme jerde jawın jawadı. Jıllıq jawın 500-4000 mm. Ishki regionlarda eń ıssı ayı (aprel yamasa may) nıń ortasha temperaturası 25-33°, eń salqın ayı (dekabr yamasa yanvar) nıń temperaturası 20-27°. Iri dáryaları: Niger jáne onıń aǵısları hám de Komadugu-Yobe. Nigerda keme qatnaydı. Chad kóline quyılatuǵın dáryaları qurǵaq máwsimde júdá sayızlanıp qaladı. Topıraqları qızıl-sarı, laterit, qızıl laterit, qızıl-qońır, qara reńli hám allyuvial topıraqlar. Ósimlikleriniń kóbisi tropikalıq orman hám savannalardan ibarat. Jaǵası ensiz mangra ormanları menen oralǵan. Tereklerdi kóp qırqıw nátiyjesinde tábiyiy ormanlar, tiykarınan, qorıqxanalarda saqlanıp qalǵan. Haywanat dúnyası bay: pil, nosorog, qaplan, shaǵal, jabayı pıshıq, kiyik, jirafa hám basqalar jasaydı.

Xalqı

Nigeriyada túrli tillerde sóylesiwshi 200 ge jaqın xalıq bar. Gvineya tillerinde sóylesiwshi xalıqlar — yoruba, igbo, ijo hám nupelar kópshilikti quraydı. Nigeriyada xausa tilinde sóylesiwshi xalıqlar ádewir bólimin quraydı. Kanuri, fulbe xalıqları da jasaydı. Arqa bantoid tillerinde sóylesiwshi xalıqlardan ibibio hám tivlar bar. Qala xalqı — 35,2%. Xalqınıń yarımına jaqını islam dinine, qalǵan bólimi xristian hám jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı. Rásmiy tilleri — inglis hám francuz tili. Iri qalaları: Lagos, Ibadan, Ogbomosho, Kano, Ivo, Kaduna, Port-Harkort, Ilorin, Zariya, Onicha hám basqalar.

Tariyxı

Házirgi Nigeriya aymaǵında dáslepki xalıq mákan-jayları paleolit dáwirinde payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi 4-3 mıń jıllıqta-aq bul orınlarda sıypaqlanǵan hám ısılǵan tas baltalar hám ılaydan islengen ıdıslar jasalǵanı málim. 1 mıń jıllıqta materiallıq mádeniyatına salıstırǵanda joqarı dárejede bolǵan. Eramızǵa shekemgi VIII-X ásirlerde Nigeriya aymaǵında xausa xalqınıń qala-mámleketleri (Kano, Katsina, Zariya hám basqalar) payda bolǵan. Benin patshalıǵı sol dáwirdegi eń iri mámleketlerden biri bolǵan. XIII ásirde házirgi Nigeriya aymaǵına fulbe qáwimleri kelip, olar demde xausalar menen aralasıp ketken. Nigeriya aymaǵına evropalıqlardan dáslep portugallar kelgen (1472). 1553-jılda Nigeriya jaǵalarına teńiz tárepten inglisler kirip bardı. Evropalıq kolonizatorlar "qara denelilerdi awlap", Nigeriya xalıqlarınıń tábiyiy rawajlanıw procesin páseytti. 1849-jıl Beninde inglis konsullıǵı payda boldı. 1861-jılda inglisler Lagostı iyeledi. 1870-jıllar aqırında kolonizatorlar Niger dáryası háwizinde úlken aymaqqa ornalasıp aldı. 1885-jılda "Oyl-rivers protektoratı" (1893-jıldan Niger jaǵası protektoratı) dúzildi. 1906-jılda onıń quramına Lagos ta qosıp alındı, sonnan keyin "Qubla Nigeriya koloniyası hám protektoratı" dep atala basladı. 1914-jıl 1-yanvardan házirgi Nigeriya aymaǵı "Nigeriya koloniyası hám protektoratı" atın aldı. XX ásir basınan inglisler Nigeriyadan arzan mineral hám awıl xojalıǵı shiyki ónimleri dáregi retinde paydalana basladı. Kolonizator administratorlardıń jábir-zulımı hám tártipsizliklerine qarsı tez-tez qozǵalańlar bolıp turdı. Birinshi jáhán urısı (1914-18) nan keyin Nigeriyada dáslepki sociallıq-siyasiy shólkemler payda bola basladı. 1920-jılda Batıs Afrika Milliy kongressiniń Nigeriya bólimi dúzildi. 1922-jılda Nigeriyada birinshi siyasiy partiya — Milliy demokratiyalıq partiya dúzildi. 20-jıllar aqırı — 30-jıllar basında jańa ǵalabalıq shólkemler payda boldı. Ekinshi jáhán urısı dáwiri (1939-45) nde shetten tovar keltiriw keskin kemeydi, nátiyjede jergilikli sanaattıń ósiwine shárayat tuwıldı. Teri alıq, sabaq-gezleme toqıw, miywe hám palız eginlerin qayta islew kárxanaları payda boldı. Jergilikli isbilermenler Nigeriyaǵa óz ishki jumısların ózi basqarıw huqıqı hám siyasiy ǵárezsizlik beriliwin talap ete basladı. 1944-jıl avgustta dáslepki Ulıwma Nigeriya siyasiy partiyası — Nigeriya hám Kamerun Milliy keńesi (1962-jıldan Nigeriya puqaraları Milliy keńesi) dúzildi. 1940-jıllar basında Nigeriyada kásiplik awqamları júzege kele basladı. 1945-jılda ele jaqsı awqamlaspaǵan jumısshılardıń birinshi is taslawı bolıp ótti. 1950-51-jıllarda taǵı jańa partiyalar dúzildi. 1958-jıl oktyabrde Londonda bolǵan konstituciyalıq konferensiyada Nigeriyanıń barlıq jaylarınan kelgen wákiller Nigeriyaǵa ǵárezsizlik beriwdi Ullı Britaniyadan talap etti. 1960-jıl Nigeriyaǵa Britaniya Doslıq awqamı quramında ǵárezsizlik berildi. Sol jılı Nigeriya BMSh ǵa qabıllandı. 1963-jıl 1-oktyabrden Nigeriya federativ respublika dep daǵaza etildi. 1964-jıl 30-dekabrde federal parlamentke saylaw ótkerilip, jańa húkimet dúzildi. Biraq húkimet xalıqtıń turmıs dárejesin asırıw haqqındaǵı wádelerin atqarmay, milliy máplerge qarsı siyasat júrgizgenligi aldıńǵı kúshlerdiń narazılıq keyipin qozǵalttı. 1966-jıl 15-yanvarda áskeriy tónkerilis bolıp, federal áskeriy húkimet dúzildi. 1966-jıl 29-iyulda taǵı áskeriy tónkerilis boldı. Jańa húkimet federativ basqarıw usılın tezlik penen tikledi. Biraq, sonnan keyin de izbe-iz áskeriy tónkerilisler júz berip, mámlekettiń social-siyasiy hám ekonomikalıq rawajlanıwına unamsız tásir etti. Aqır-aqıbette, 1999-jıl 20-fevral kúni parlament saylawı hám sol jıl 27-fevralda prezident saylawı boldı. Áskerler hákimiyattı jańa saylanǵan prezident Olusegun Obasanjoǵa tapsırdı. Milliy bayramı — 1-oktyabr — Ǵárezsizlik kúni (1960). Nigeriya Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1992-jıl 11-martta tán aldı hám sol jıl 28-avgustta diplomatiyalıq múnásibetlerin ornattı.

Siyasiy partiya hám kásiplik awqamları

Demokratiya ushın awqam partiyası, 1998-jılda dúzilgen; Putkil xalıq partiyası, 1998-jılda dúzilgen; Xalıq demokratiyalıq partiyası, 1998-jılda tiykar salınǵan. Nigeriya miynet kongressi, mámlekettiń birden-bir oraylıq kásiplik awqamı shólkemi, 42 tarmaq kásiplik awqamın birlestirgen, 1978-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı hám ekonomikası

Nigeriya — iri sanaat potencialına iye bolǵan agrar mámleket. Jalpı ishki ónim hám sırtqı sawda kólemi tárepinen Afrikada 2-orında (JAR nan keyin) turadı. Jalpı ishki ónimniń yarımı sanaatta, shama menen 30% awıl xojalıǵı hám xizmet kórsetiw salasında islep shıǵarıladi. Nigeriya dúnyada neft eksport etiwshi 10 iri mámleket túrine kiredi, neft qazıp alıw salasında Afrikada birinshi orındı iyeleydi. Awıl xojalıǵı — mámleket ekonomikasınıń tiykarı, ekonomikalıq aktiv xalıq yarımınan kóbiniń tirishilik dáregi. Eń ǵalabalıq dıyqanshılıq forması jámáát dıyqanshılıǵı bolıp tabıladı. Mámlekettegi 8 mln. ǵa jaqın fermer xojalıǵı awıl xojalıǵı óniminiń 90% in beredi. Awdarılatuǵın jerlerdiń ádewir bóleginde azıq-túlik eginleri, tiykarınan, tamır miyweli hám dánli eginler jetilistiriledi. Dıyqanshılıqta sobıqlı eginler, qumshekerqamıs, palız eginleri hám ızǵar miyweler áhmiyetli orın aladı. Eksport ushın maylı palma, kakao, jer ǵoza, kauchukli ósimlik, paxta jetilistiriledi. Shárwashılıq, tiykarınan, arqasında hám qurǵaq savannalar regionında rawajlanǵan. Qaramal, qoy hám eshki baǵıladı. Arqasında jılqıshılıq, qublasında shoshqashılıq hám hámme regionlarda qusshılıq penen shuǵıllanıladı. Dáryalarda, Chad kóli hám Gvineya qoltıǵı suwında qımbat bahalı balıq túrleri kóp bolsa da, balıq tutıw onsha rawajlanbaǵan. Balıqshılıq ónimleri mámleket xalqı mútájliklerin qanda almaydı. Orman xojalıǵındaǵı tiykarǵı aǵash rezervleri Niger dáryası eteklerinde hám qubla-shıǵıs teńiz jaǵasında jaylasqan. Terek dalaları 23 mıń km² di quraydı. Ormanlar tártipsiz kesiliwi nátiyjesinde qımbat bahalı aǵash alınatuǵın terekler azayıp ketti. Mámlekette orman xojalıǵın qayta tiklew ilajları islep shıǵıldı, aǵash eksport qılıw qadaǵan etildi. Sanaatında taw kánshilik tiykarǵı orındı iyeleydi. Neft hám tábiyiy gaz, sonıń menen birge, qalay hám niobiy káni, tsskómir, temir rudası hám basqa bazı túrdegi paydalı qazılmalar — Nigeriya taw kánshilik sanaatınıń tiykarǵı shiyki ónim negizi. Azraq muǵdarda volfram, tantal, toriy, sirkon, uran, altın, polimetall káni hám basqalar da qazıp alınadı. Túrli-túrli metall emes qazılmalar arasında hák tas, kaolin, qurılıs qumı, maydalanǵan tas bar. Jergilikli temir rudası, taskómir, hák tas hám otqa shıdamlı gilmoya negizinde metallurgiyanı rawajlandırıwǵa kirisildi. Atap aytqanda, 2000-jıl aqırında Ajaokutta Tropik Afrikadaǵı eń iri metallurgiya kombinatınıń birinshi gezegi qurıp pitkerildi. Neftti qayta islew zavodları, "Pejo", "Folksvagen", "Fiat" hám basqa avtomobil zavodlarınıń jıynaw liniyaları bar. Jılına 9-10 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Niger dáryası boyındaǵı Kainji hám Jebba GES ları, mámleket qublasındaǵı iri qalalarda jaylasqan ıssılıq elektr orayları elektr energetikanıń tiykarın quraydı. Nigeriya sanaatı strukturasında azıq-awqat hám jeńil sanaat tarmaqları jetekshi rol oynaydı. Nigeriyada 95 toqımashılıq fabrikası, azıq-túlik kárxanaları bar. Ob-juwaz zavodlarında palma, jer ǵoza hám shigit mayı islep shıǵarıladı. Temeki, miywe-konserva, gósh-sút, qant-qumsheker islep shıǵarıw kárxanaları, digirmanlar bar. Aǵashsazlıq sanaatı Sapeldaǵı iri aǵash tiliw, faner islep shıǵarıw kombinatınan, Epadaǵı kombinat hám basqa 400 mayda aǵash tiliw kárxanalarınan ibarat. Nigeriyanıń iri qalalarında mebel fabrikaları, shırpı hám sellyuloza-qaǵaz kárxanaları qurıldı. Mámleket qublasındaǵı Nkala-gu, Port-Harkort, Abeokut, Kalabar, Emen qalalarında cement, asbestsement taxtalar hám trubalar islep shıǵarıw zavodları jaylasqan. Lagos mashinasazlıq hám metall islew tarmaqlarınıń iri orayı bolıp tabıladı. Xalıq ónermentshiligi rawajlanǵan.

Transportı

Avtomobil hám temirjol transportı jetekshi orında. Tasılatuǵın júklerdiń 80% ten kóbi olardıń úlesine tuwrı keledi. Transport jolılar uzınlıǵı — 3,5 mıń km, avtomobil jolları — 124 mıń km. Batıs (Lagos—Kano) hám Shıǵıs (Port-Harkort—Kaduna) temirjol magistralları teńiz jaǵasın mámlekettiń ishki rayonları menen tutastıradı. Neft trubaları uzınlıǵı — 3000 km. Tiykarǵı suw jolı — Niger dáryası jáne onıń aǵısları bolıp, olarda derlik jıl boyı kemeler qatnaydı. Ishki suw jollarıniń uzınlıǵı — 7,4 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları: Lagos (Apapa hám TinKan-Aylende), Port -Harkort, Bonni, Forkados, Burutu, Varri. Hawa transportı Ekinshi jáhán urısınan keyin rawajlana basladı. Lagos, Kano hám Ilorinda xalıq aralıq aeroportlar bar.

Sırtqı sawdası

Shetke, tiykarınan, neft, kakao, kauchuk, palma ǵozası túyiri, shiyki teri shıǵarıladı. Shetten mashina hám ásbap-úskene, tutınıw buyımları, azıq-awqat hám basqalar keltiriledi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı qarıydarları: Ullı Britaniya, AQSh, Franciya, Germaniya, Yaponiya, Braziliya. Pul birligi — nayra.

Medicinalıq xızmeti

Mámleketke qaraslı medicinalıq mákemeler menen birge aralas hám menshikli emlewxanalar da bar. Federal densawlıqtı saqlaw ministrligi mámleket kóleminde ǵalabalıq profilaktika ilajlerin ótkeriw, qánigeler tayarlaw, medicinadaǵı huqıqıy nızam qaǵıydalarǵa ámel etiliwi ushın juwapker. Emlew hám keselliklerdiń aldın alıw mákemelerine shtatlardıń densawlıqtı saqlaw ministrlikleri tikkeley basshılıq etedi. Vrachlar Ibadan, Lagos, Ife, Enugu, Beninsiti, Zariyadaǵı medicina mekteplerinde tayarlanadı. Medicinalıq miyirbiykeler, akusherkalar, tis vrachları hám texnikleri tayarlanatuǵın onlap mektepler bar. Lagos, Kadun, Ibadan, Uzuakoli qalalarında medicina ilimiy izertlew orayları bar. Lagosta Jáhán densawlıqtı saqlaw shólkeminiń bezgekke qarsı gúres xalıqaralıq orayı isleydi.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Nigeriya ǵárezsizlikke eriskeninen keyin bilimlendiriwdi rawajlandırıwǵa itibar berile basladı. Úlken jastaǵı xalıq sawatsızlıǵın tamamlaw maqsetinde qısqa múddetli kurslar ashıldı. 1976-jılda 6 jastan 12 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy 6 jıllıq baslanǵısh tálim engizildi. Oqıw jergilikli hám inglis tillerinde alıp barıladı. Orta maǵlıwmat 5 jıllıq. Menshikli orta mektepler de bar. 2-5 jıllıq óner-texnika mekteplerinde maman jumısshılar, 4 jıllıq politexnikum hám texnologiya kolledjlerinde bolsa orta texnikalıq xızmetkerler tayarlanadı. 29 universitet bar. Zariya, Lagos, Ibadan, Ife, Nsukka universitetleri eń iri joqarı oqıw orınları esaplanadı. Oqıw — biypul. Kóplegen universitetlerdiń sırtqı bólimleri bar. Nigeriya pedagogika izertlewleri keńesi, universitetlerdiń pedagogika fakultetleri, institutları hám izertlew orayları, asırılǵan dárejedegi bazı pedagogika kolledjleri bilimlendiriw hám pedagogika pánleri salasında ilimiy izertlew jumısları menen shuǵıllanadı. Ilimiy mákemeleri: Lagostaǵı Nigeriya pánler akademiyası (1977-jılda dúzilgen), Medicina ilimiy izertlew keńesi (1974), Milliy okeanografiya hám teńiz izertlewleri institutı (1975), Ibadandaǵı Nigeriya social hám ekonomikalıq izertlewler institutı (1950), Federal ormanshılıq orayı (1954), Tropikalıq ósimlikler baynalminal institutı (1975), Oshodidaǵı Federal sanaat izertlewleri institutı (1955), Beninsitidaǵı palma mayı institutı (1939), Moordaǵı Federal awıl xojalıǵı izertlewleri orayı (1910), Vomdaǵı Federal veterinariya orayı (1924), Samarudaǵı awıl xojalıǵı izertlewleri institutı (1924) hám basqalar. Iri kitapxanaları: Ibadan, Lagos universitetleriniń kitapxanaları, Ife, Lagos, Beninsiti, Jos, Ilorin hám basqa qalalardaǵı kitapxanalar, Nigeriya Milliy kitapxanası.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Nigeriya baspasózi — Tropik Afrikadaǵı dáslepki hám eń rawajlanǵan baspasóz. Inglis hám jergilikli tillerde 20 dan kóbirek gazeta hám 10 háptenama basıp shıǵarıladı. Kóp nusqada shıǵatuǵın eń abıraylı gazetaları: "Gardian" ("Qorıqshı", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1982-jıldan), "Deyli sketch" ("Kúndelik bayan" inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1964-jıldan), "Deyli tayme" ("Kúndizgi waqıt", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1925-jıldan), "Iroxin yoruba ("Yoruba xalqı jańalıqları", yoruba tilindegi gazeta, 1945-jıldan), "Nayjirian observer" ("Nigeriya gúzetshisi", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1968-jıldan), "Nayjirian tribyun" ("Nigeriya minberi", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1949-jıldan), "Neshnl konkord" ("Milliy tatıwlıq", kúndelik gazeta, 1980-jıldan), "Nyu nayjirian" ("Jańa Nigeriyalıq", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik húkimet gazeta, 1965-jıldan). Nigeriya informaciya agentligi (NIA), húkimet informaciya agentligi, 1978-jılda dúzilgen. Húkimetke qaraslı Nigeriya federal radiokorporaciyası 1978-jılda dúzilgen. Nigeriya telekórsetiw xızmetine 1976-jılda húkimet tárepinen tiykar salınǵan. 8 shtatta shtat húkimetleri qaramaǵındaǵı radio hám teleoraylar bar.

Ádebiyatı

Ádebiyatı xalıq awızeki dóretiwshiligi menen ajıralmas baylanısqan. Yoruba, iybe, xausa tillerinde kórkem ádebiyatqa baylanıslı dástúrler payda bolǵan. Zamanagóy Nigeriya jazıwshılarınıń kóbisi inglis tilinde jazadı. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında publicistika qáliplesti. XX ásir 20-40-jıllarında patriotizm poeziyası (N. Azikiyove, D. Osadebey) júzege keldi. 30-jıllarǵa kelip, dramaturgiya payda boldı hám xristian shirkewleri iskerligi menen baylanısqan bibliya temasında pyesalar jaratıldı. 30-40-jıllarda Nigeriyanıń ayırım qalaları (Onicha) nda kitap bazarları payda boldı. S. Ekvenzidiń sociallıq máselelerge arnalǵan "Qala adamları" (1954) romanı hám A. Tutuolanıń yoruba folklori motivleri tiykarındaǵı "Mayxor" (1952), "Ruwxlar ormanındaǵı turmısım" sıyaqlı dóretpeleri N.prozasında jańa basqısh boldı. T. Alukonıń "Aǵayinler" (1968) romanında adamgershilik ideyaları óz kórinisin taptı. O. Egbunanıń "Úyleniw máselesi" romanında zamanagóy etikanıń dástúriy úrp-ádetler menen toqnasıwı mashqalası kóterilgen. Jas jazıwshılardan Ch. Achebeniń "Buzıw waqtı keldi", "Alaǵada turmıs", "Qudaydıń oqjayı" dóretpeleri Nigeriya prozasınıń rawajlanıw jolın kóp tárepten belgilep berdi. 70-80-jıllardaǵı dramaturgiya hám poeziya sociallıq mazmun menen bayıdı, olarda jańa zaman nıshanaları óz kórinisin tapa basladı (V. Shoyinkanıń "Idanre" poeması, "Orman ayaq oyını", "Jol" pyesaları, K. Okigbonıń "Aspan dárwazası", "Labirintler" poeziyalıq kitapları hám basqalar). 90-jıllarda jańa uqıplı qálem iyeleri ádebiyatqa kirip keldi. "Blek Orfyu" hám "Okike" sıyaqlı kórkem ádebiyatqa baylanıslı jurnallar basıp shıǵarıladı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Xalıq arxitekturası tábiyiy ıqlım shárayatına maslasqan. Qubla, qubla-shıǵıs, qubla-batıstaǵı tropikalıq ormanlarda úyler tuwrı tórtmúyeshli formada aǵash, ılay, toqıma putaqtan qurıladı, tóbesi eki qıyalı etip, topan hám palma japıraqları menen jabıladı. Oraylıq Nigeriyada ımaratlar sheńber formasında diywalı ılaydan, tóbesi topan, shaxlardan konus formasında islenedi. Savanna hám shala shóllerde úyler ılaydan tuwrı múyeshli etip, tóbesi tegis etip qurıladı. XIII-XV ásirlerde qalalar joba tiykarında qurıldı. XIV ásirde arqasında islam dini tarqalǵannan keyin, meshitler payda etildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Evropa arxitekturasınıń tásiri kúsheydi. Imaratlar háykel, naǵıslar menen kóbirek bezetildi. Nigeriya ǵárezsizlikke eriskennen keyin, beton hám metalldan qurılǵan jaylar quyash tosqıshlı, teris aywanlı hám tosıqlı etip milliy usılda qurıla basladı (Ibadan universiteti ımaratları, Kadunadaǵı Joqarı sud imaratı hám basqalar). Injener hám arxitektorlar Evropada, sonıń menen birge, Lagostaǵı texnologiya kolledjiniń, Nsukka hám Zariya universitetleriniń arxitektorlıq fakultetlerinde tayarlanadı.

Nigeriya arqasında tabılǵan Nok mádeniyatı jemisi bolǵan gózzal músinshilik hám naǵıs oyıwshılıq dóretpeleri eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqqa tiyisli dep esaplanadı. Eramızdıń baslarında Ife hám Benin kórkem óneriniń dáslepki úlgileri — ılaydan islengen ıdıs hám bronza háykeller islengeni málim. Nigeriya xalıqları aǵashtan sánemler, dinastiyalar, shabandozlar, balalı hayallar háykelshelerin áyyemnen soǵıp kelgen. Nigeriyada jańa súwretlew kórkem ónerdi rawajlandırıwda A. Onabolu, O. Idax, F. Idexen, F. Idubor, B. Envonvu sıyaqlı háykelshi hám súwretshiler salmaqlı xızmet etti, olardıń dóretpelerinde jergilikli dástúrler dawam ettirilgeni hám zamanagóy Evropa kórkem óneri jetiskenlikleri dóretiwshiligi ózlestirilgeni kózge taslanadı. Súwretshiler arasında D. Nvoko, Yu. Grillo, J. Akolo, A. Ekong, A. Lasekan hám basqalar dańq qazanǵan.

Kórkem ónermentshilik rawajlanǵan. Pútin aǵashtan adam hám haywan kórinisi súwretlengen, gózzal naǵıs salınıp, tábiyat kórinisleri oyıp islengen ruwzıger buyımları, ózgeshe formadaǵı ılaydan islengen ıdıs, shiyshe hám sherim ıdıslar, zergerlik buyımları tayarlanadı. Bida aynashılari naǵıslı ıdıslar, Kano zergerleri altın hám gúmis bezewler, naǵıslı bilezikler jasaydı. Benin-Sitida bronza quymalar hám pil súyegi naǵıs oyıwshılıǵı dástúrleri saqlanıp qalǵan. Nıqap (dástúrlerde, karnavallarda taǵıladı), zerli naǵıslı stullar tayarlaw, gezlemeler toqıw, kesteshilik, zergerlik kórkem óneri rawajlanǵan. Putaq, paqal hám qamıstan sebet hám de mardan toqıw, aǵashdan jelpigish, qabaq qabıǵınan túrli gúlli ıdıs hám qasıqlar soǵıw keń tarqalǵan.

Muzıkası

Nigeriya muzıka mádeniyatınıń túrli-túrliligi bul jerdegi xalıq dástúrleriniń ózgeshelikleri menen baylanıslı. Professional muzıka kórkem óneri orta ásirlerde quralǵan. Qáwim kekseleri basshılıǵında jaslar dástúr ayaq oyınları hám qosıqların, sázendelik sırların úyrener edi. Arab sayaxatshılarınıń gúwalıq beriwine qaraǵanda, orta ásir húkimdarları saraylarında sázende, qosıqshı hám ayaq oyınshı hayal-qızlardı saqlaǵan. XIX ásirde kolonizatorlik siyasatı hám xristian shaqırıqlarınıń aktiviligi aqibetinde bir qansha jergilikli dinler menen birge diniy muzıka da joq bolıp ketti. Evropa muzıkasınıń tásiri kúsheydi. Nigeriya saz ásbapları arasında baraban eń kóp tarqalǵan bolıp tabıladı. Jelkege asılatuǵın naǵıs hám háykelsheler menen bezetilgen bir membranalı, qoltıq astına asılatuǵın eki membranalı barabanlar, ngedegvu dep atalatuǵın shań bar. Arablar arqalı nay, qosnay, dáp, ud, sitra, algant sıyaqlı saz ásbapları kirip kelgen. Ǵárezsizlikke erisilgeninen keyin professional muzıka mádeniyatı rawajlandı. Nigeriyada ayrıqsha kompozitorlar mektebi payda boldı. A. Yuba, F. Sovande, S. Akpabot, A. Bankole, A. Fiberezima hám basqa kompozitorlar ataqlı. Folklor dástúrlerindegi spektakllerda xalıq qosıqları hám muzıkası jańlaydı. Yubanıń "Orman perileri", "Abiku" hám "Alatangana" oyın dramaları buǵan mısal bola aladı. T. Oyelana "Adufe", "Qandaǵı sıyqır" spektakllerine muzıka jazdı. Nigeriyanıń dáslepki operası — "Orukoro" Fiberezima qálemine tiyisli.

Teatrı

Nigeriyada jasawshı xalıqlar dástúriy teatr tamashalarınıń tiykarın xojalıq hám dástúriy oyınları quraydı. Awıllardaǵı bayram hám saltanatlı áyyamlarda milliy lipas hám nıqap kiyip júrgen, tań qalarlıqtay mazmundaǵı oyınlar ótkerip kelingen. Olarda tábiyat kúshlerin ańlatıwshı qudaylar, ata-babalardıń ruwxları, ańız qaharmanları qatnasqan. XIX ásir ortalarında sol tiykarda zamanagóy teatr qáliplese basladı. Yoruba teatrınıń tiykarshılarınan biri, shayır hám qosıqshı Xubert Ogunde 1944-45-jıllarda kóshpeli teatr jámiyetin shólkemlestirip, onıń ushın násiyat hám úgit-násiyatlaw ruwxındaǵı pyesaların jazdı. Ǵárezsizlik jıllarında bul truppa professional kóshpeli jámáátke aylandı. Dramaturg hám rejissyor Duro Ladiptiń 60-jıllarda dúzgen teatr truppası keyinirek "Milliy teatr" atın aldı. Háweskerlik drama teatrlarında bolsa Evropa dramaturgiyası hám saxna texnikasınan paydalanıp basladı. Bir qansha shtatlarda jańa jámáátler dúzilgen.

Kinosı

1945-47-jıllarda bir neshe hújjetli lentalar súwretke alındı. 1960-jıllar basında rejissyor Sh. Olushola televidenie ushın bir qansha kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdi hám teatr spektakllerin ekranlastırdı. Sonnan keyin jaratılǵan hújjetli filmlerdiń ayırımları Tashkenttegi xalıq aralıq festivallarda kórsetildi. Birinshi tolıq metrajlı filmi "Eki adam hám eshki" (1966) bolıp tabıladı. "Shaxu Garbay" (1971), "Eki táǵdir" (1972), "Loray baba" (1973), "Ovu-Arusun" (1974), "Qara hayal quday" (1977), "Aye" (1979), "Pul húkimranlıǵı" (1981), "Azatlıq ushın" (1981) hám basqa kórkem filmler jaratıldı. Mámlekette 200 ge jaqın kinoteatr bar. Jılına 6-8 kórkem film islep shıǵarıladı.

Wikiqoymada Nigeriya haqqında kategoriya bar