Gerhart Johann Robert Hauptmann (* 15. November 1862 in Obersalzbrunn in Slesien; † 6. Juni 1946 in Jagniątków in Slesien) weer en düütsch Dramatiker un Schriever. He gellt as de bedüüdenste düütsch Vertreder vun den Naturalismus, hett aber ok anner andere Stilrichten in sien Wark integreert. 1912 kreeg Hauptmann den Nobelpries för Literatur.

Gerhart Hauptmann, Fotografie vun Nicola Perscheid (1914)
Hauptmanns Ünnerschrift
Hauptmann 1898
Robert Hauptmann mit sien Söhn Gerhart

Leven

Gerhart Hauptmann wurr an 15. November 1862 in dat nedderslesischen Obersalzbrunn boren. Sien Öllern weern de Eheleute Robert (1824–1898) un Marie Hauptmann, boren Straehler (1827–1906), de an de Oort en Hotel bedreeven. Hauptmann harr dree öllere Geschwister: Georg (1853–1899), Johanna (1856–1943) un Carl (1858–1921). Sien Roopnaam Gerhard änner he later henn in Gerhart.

Af 1868 hett he de Dörpschool besöcht un af den 10. April 1874 de Realschool in Breslau, för de he man so eben de Eegnungsprüfung schafft harr. Hauptmann harr Schwierigkeiten, sück in de nee Umgebung vun de Grootstadt intoleven; gemeensam mit sien Bröer Carl hett he anfangs in en rünnerkommen Schölerpension wohnt, ehe se bi en Pastor ünnerkeemen. Hauptmann harr ok Probleme mit de preußisch präägten Schoolalldag. Hüm hebbt vör allen de Härte vun de Schoolmeesters un dat Beterbehanneln vun adlig Mitschölers stört. En sück dorut entwickeln Afneegen un tallriek Krankheiten hebbt dorto führt, dat he dat eerste Johr noch mal maken muss. Mit de Tiet hett he aber Breslau wegen de Mögelkeit Theater to besöken, denn doch schätzen lehrt.

In' Fröhjohr 1878 hett Hauptmann de Realschool verlaaten, um Landwertschaps-Eleve up den Gootshoff vun sien Unkel Gustav Schubert in Lohnig (hüüd Łagniewniki Średzkie bi Udanin) to wurrn, af Harvst in dat dicht bi liggend Lederose (hüüd Różana). Nah eenenhalf Johren muss he de Lehr aber afbreeken. He weer de Arbeit pgysisch nich wussen un harr sück en Lungenlieden totrucken, dat hüm in de folgend twintig Johr mehrmals in Levensgefohr brocht hett.

Studium un Tiet as Bildhauer

Nahdem sien Versöök scheitert weer, dat Eenjohrigen-Examen to maken, is Hauptmann in’ Oktober 1880 in de Bildhauerklass vun de Königliche Kunst- un Gewarfschool in Breslau intreden. Hier is he up Josef Block drapen, mit de hüm tietlevens en deep Früendschap verbunn. Nah en vörovergahnd Utsluss wegen „schlechten Betragens und unzureichenden Fleißes“ un naldig Wedderupnahm (up Empfehlung vun Perfesser Robert Härtel) hett Hauptmann de Hoochschool 1882 verlaaten. För de Hochtiet vun sien Bröer Georg mit de ut Radebeul stammen Koopmannsdochter Adele Thienemann schreev he dat lütt Festspeel Liebesfrühling, dat an’ Pulterabend upführt wurrn is. Bi de Hochtiet hett he ok de Süster vun de Bruut, Marie Thienemann, kennenlehrt. Mit de hett he sück stillkens verlobt. Marie hett hüm af denn finanziell ünnerstütt un hett hüm dat mögelk makt, dat he to dat Wintersemester 1882/83 en Studium vun de Philosophie un de Literaturgeschichte an de Universität Jena antofangen, dat he aber ok bald weer afbraken hett.

Dornah finanzeer hüm Marie en Middelmeerreis, de he mit Carl ünnernehmen dee. He hett denn beslooten, sück in Rom as Bildhauer daaltolaaten, harr aber kien Spood. Sien Versöök in de düütsch Gemeend in Rom Foot to faaten, gungen scheef, un sien överlevensgroot Toonplastik vun en germaanschen Krieger full in sück tosommen. Hauptmann kehr enttäuscht nah Düütschland torüch un fung en Tekenstudium an de Königliche Akademie Dresden an, dat he aber ebenso wenig to’n Enn’ broch as en ansluutend Geschichtsstudium an de Universität Berlin. He hett sück mehr för dat Theater interesseert as för dat Studium.

Ehe mit Marie Thienemann – »Die Weber«

De Villa Lassen in Erkner, 2009

An’ 5. Mai 1885 hett Hauptmann Marie Thienemann vun’ Hohenhaus in Radebeul heiraadt. In’ Juli hebbt se tosommen mit Hauptmann sien Bröer Carl un de sien Fru Martha (en wiedere Süster vun Marie, Hochtiet 1884) hör Hochtietsreis nah Rügen nahhalt. Se hebbt eerstmals de Insel Hiddensee besöcht, de in Tokunft en geern nommen Reiseteel vun Hauptmann wurrn dee. Wiel dat Stadtleben hüm Lungenprobleme bereit hett, hebbt Hauptmann un sien Fru de nächst veer Johr in Erkner in de Villa Lassen wahnt. Dor keemen hör dree Söhns Ivo (1886–1973), Eckart (1887–1980) un Klaus (1889–1967) to Welt. 1889 truck Hauptmann in de Schlüterstraße 78 in Charlottenburg bi Berlin. Dor nehm he Verbinnen mit den naturalistischen Literaturvereen „Durch“ up, to de ünner annern Karl Bleibtreu un Wilhelm Bölsche hörrn deen.

Plakat to Die Weber, Farblithografie vun Emil Orlik (1897)
Gerhard Hauptmann, Gemälde vun Lovis Corinth (1900)

In disse Tiet entstunnen de „novellistische Studie“ Bahnwärter Thiel (1888) un de Dramen Vor Sonnenaufgang (1889) un Die Weber (1892), de Hauptmann – in den Upführungen vun Otto Brahms „Free Bühne“ – to’n Dörbröök verhulpen un vun Theodor Fontane leevhaft begrööt wurrn.

Mit dat Drama Das Friedensfest. Eine Familienkatatrophe (1890) hett Hauptmann angeblich Frank Wedekind argert, de in dat Stück Anspeelen up Ereignisse ut sien eegen Leven weerkennt hemm will, vun de he den Schriever wat vertellt harr. Wedekind Replik bestunn ut den Upträe vun en Dichters mit Naam Franz Ludwig Meier, de beständig de Äußerungen vun sien Frünnen protokolleeren deiht, in sien Kummedie Die junge Welt.[1]

De Inholt vun „Das Friedensfest“ is as folgt. An en Wiehnachtsabend in de 1880er Johren kummt Wilhelm Scholz to’n eersten Mal weer in sien Öllernhuus. En Striet mit sien Vader, Fritz Scholz, hett hüm vör Johren ut’ Huus dreven. Sien Verlobte, Ida Buchner, un de hör Moder hebbt hüm to de Besöök överredt. Unverwacht kummt ok der johrenlang verschullen Vader dorto, de herünnerkommen un vun Krankheit un Alkohol tekent is. Wilhelm will den Vader nich sehn. Liekers gifft he sück Mühe, den Abend versöhnlich hentokriegen. Doch sien zynisch Bröer Robert maakt hüm en Streek dör de Reken. Fritz Scholz starvt. Ida is vertwiefelt. Wilhelm wennd sück vun hör af. Liekers gifft se Hoopen nich up, ut hüm en glückelgen Minsch to maken.

Mit dat Drama Einsame Menschen (1891) öövt Hauptmann nah Utkunft vun Konstantin Stanislawski starken Infloot up Anton Tschechow un de russisch Dramatik ut. Hauptmann greep dorför up en Konflikt vun sien Bröer Carl torüch, de sien Beziehung to en jung poolsch Fru de ganze Familie in Upruhr broch. Marie Hauptmann, boren Thienemann weer dat Vörbild för de Figur vun de Käthe Vockerat, ok wenn dat dormals in de Ehe vun de Schriever nich kriseln dee.[2]

Dat Stück speelt um 1890 in en Landhuus an' Müggelsee. De jung Gelehrte Johannes Vockerat un sien Fru Käthe hebbt hör eerst Kind kreegen. Johannes kummt mit sien wetenschaplich Arbeit nich so recht vöran. As sien Früend, de Maler Braun, Besöök vun de russischen Studentin Anna Mahr kriggt, is Johannes bannig andaan vun de intelligent, sülvstbewusst jung Fru un hett hör inlaaden, för en paar Week bi hüm un sien Familie to wahnen. In Anna find he eerstmals en ebenbörtig Gesprächspartnerin. Sien Familie dorgegen kiekt sück de immer grötter wurrn Vertrootheit tüshen Johannes un Anna mit Sörg an. Käthe lidd dorünner, wiel se sück de kloog Anna ünnerleegen föhlt. Hör Öllern, de düchtig fromm sünd, ütern moralisch Bedenken. Johannes un Anna gestaht sück an'nanner hör gegensiedig Leev, mooten aber faststellen, dat disse Leev kien Tokunft hett. Anna reist af, Johannes rudert up den See rut, üm sück um't Leven to bringen.

Die Weber harrn as Grundlaag de Slesisch Weverupstände vun 1844. Hauptmann hett för de Recherche gröttere Reisen dör dat Riesengebirge ünnernommen. Enn' 1891 hett he dat Wark tonächst in' slesischen Dialekt fardigstellt, dat somit ok De Waber heet. De dat Hoochdüütsch angenäherte Faaten wurr in' März 1892 afslooten. De preußisch Zensur hett de Inszeneeren dör de „Freie Bühne“ünnerseggt, wiel se in dat Stück en Uproop to'n Klassenkamp sehn dee un man in Breslau – in de Dialektfaaten – schlecht Erfohrungen mit sien stark Wirken maakt harr.[3] Um en Inszeneeren an dat Düütsch Theater mögelk to maken, leet Hauptmann dör sien Anwalt verklooren, dat dat Drama nich as sozialdemokraatsch Parteischrift, sonnern as dichterisch Uproop an dat Mitleed vun de Besittenden to verstahn weer.[4] Sozialdemokraatsch Krinken weern vun dat Stück – nah de Oorupführen an' 2. Oktober 1893 – begeistert, aber Kaiser Wilhelm II. hett sien Loge in dat Düütsch Theater künndigt.

Der Biberpelz kreeg schlecht Kritiken. Hauptmann hett sück doruphenn vun de naturalistischen Dorstellenswies afwennd un hett sück mit mythisch-religiöös un Märkenstoffen befaat. In disse Schaffenstiet fallen Hanneles Himmelfahrt, Die versunkene Glocke as ok Und Pippa tanzt[5]. 1893 wurr Margarete Marschalk Hauptmann sien Leevste. Um Afstand to winnen, is Marie mit hör Söhns in de Vereenigte Staaten fohren. Hauptmann hett in Paris de franzöösch Eerstupführen vun Hanneles Himmelfahrt vörbereit un is Marie nahreist, ahn de Premiere aftowachten. De Reet weer aber nich mehr to överbrücken.Nah mehreren Johren vun Trennung wurr de Ehe in' Juli 1904 scheedt. Marie hett aber noch bit 1909 in de 1899 vun Hauptmann baut Villa Rautendelein in Dresden-Blasewitz wahnt.

Ehrungen un Insetten för den Weltkrieg

Karikatur vun Arpad Schmidhammer (um 1900)
Dat Huus Wiesenstein in Jagniątków, 2005

Af 1901 wahn Hauptmann mit Margarete Marschalk dat Huus Wiesenstein in Agnetendorf (hüüd Jagniątków); he hett dat „die mystische Schutzhülle meiner Seele.“ nömmt. In dat Vörjohr harr Margarete den gemeensamen Söhn Benvenuto (1900–1965) to Welt brocht. In' September 1904 hebbt de beid heiraadt; de tweete Ehe hull bit to sien Dood un keem blots kört, 1905/06, dör sien Liaison mit de 16-johrig Schauspelerin Ida Orloff in en eernst Krise.

1910 keem Hauptmann sien eerst Roman Der Narr in Christo Emanuel Quint, de Geschichte vun en Wannerprediger, de Sünnkult un Jesusnahfolge mitnanner verbunn. 1912 folg de Roman Atlantis, de 1913 verfilmt wurr. Vun de Mögelkeiten vun dat nee Medium anreegt, schreev Hauptmann sülvst eenig Filmszenarien (to'n Bispeel Apollonius von Tyrus), de aber nich umsett wurrn sünd.

Um Jorhunnertwennen keemen denn ok de offiziell Ehrungen. Dreemal kreeg Hauptmann den öösterriekschen Grillparzer-Pries, dorto de Ehrendokterwürde vun de Universität Leipzig (1909) un vun dat Worcester College vun de University of Oxford (1905). 1912 wurr he „vor allem als Anerkennung für sein fruchtbares und vielseitiges Wirken im Bereich der dramatischen Dichtung“ mit den Nobelpries för Literatur uttekent.

Kaiser Wilhelm II. smuch den „sozialdemokratischen“ Dichter nich. Gegen dat Verlehn vun den Schillerpries an Hauptmann (för Hanneles Himmelfahrt) legg he 1896 sien Veto in. Up Bedrieven vun sien Söhn, den Kronprinzen Wilhelm, wurr 1913 in Breslau Hauptmann sien Festspiel in deutschen Reimen afsett, wiel dorin dat hunnertjohrig Jubiläum vun de Befreeenskriege nich mit Hurrapatriotismus begahn, sonnern mit pazifistischen Akzenten versehn wurr. De sülvige Gerhart Hauptmann aber, de in dat Festspiel den Popanz vun den Militarismus bookstoovenoordig begraven harr, hörr en Johr later ok to de völ Lüüd, de den Eersten Weltkrieg för good hollen deen. He hett dat Manifest vun de 93 mit ünnerschreven un hett entsprekend Gelegenheitsverse schreven (de sück as unfreewillig Satiren lesen un de he in dat Manuskript later eegenhännig dörstreek). 1915 hett Wilhelm II. hüm den Root Adleroorden IV. Klass – de leegste Stuuf vun dissen Oorden - tospraaken.

Nah de militärisch Nedderlaag vun dat Riek un den Störrt vun de Monarkie, is Hauptmann, Trost sökend, in de pazifistisch Kolonie Monte Verità bi Locarno flücht. In Till Eulenspiegel hett he eenig Johren later den Pazifisten un Levensreformer Hans Paasche (1881–1920), de vun fanatischen Natschonalisten umbrocht wurrn weer, en dichterisch Denkmal.

Repräsentativ Dichter vun Düütschland

Gerhart Hauptmann mit sien Ehefru, 1932
Dat 1929 vun Hauptmann köfft un wieder makt Huus Seedorn up Hiddensee, 2003

Hauptmann sien Kriegseuphorie wannel sück aber bald. So hett he sück an en vun tallriek Intellektuellen ünnerschreven Verkloren bedeeligt, de in' November 1918 in dat „Berliner Tageblatt“ bekannt maakt wurr un in de he sück mit de Republiek solidariseeren dee. Dat he en Kandidatur as Riekspräsident in't Oog faaten dee, wurr 1921 dementeert, dat Amt vun de Riekskanzler hett man hüm aber anboden. In dat dorup folgend Johr wurr hüm as eersten Empfänger de Adlerschild des Deutschen Reiches verleeht. To disse Tiet weer de Nahfraag nah Hauptmann sien Warken gung all torüch, so dat he, um sien Levensstandard to hollen, Verfilmungen un Fortsetzungsromans maaken dee. Liekers weer he noch düchtig populär. In't Utland gull he as Repräsentant vun de düütsch Literatur schlechthen. 1932 begeev he sück wegen dat Goethejohr up en Vördragsreis dör de USA, up de hüm de Ehrendokterwürde vun de Columbia University verleeht wurr. Todem kreeg he den Goethepries vun de Stadt Frankfort an' Main. To'n Anlass vun sien 70. Gebortsdag kreeg he mehrere Ehrenbörgerwürden; dat geev tallriek Utstellungen un vör allen völ Upführungen vun sien Warken mit bekannt Dorstellers. Max Reinhardt hett de Oorupführen vun Vor Sonnenuntergang gestalt.

1926 bit 1943 leev Hauptmann wiels de Sömmermaand mit sien Familie in dat Kloster up Hiddensee.[6]

Hauptmann weer 1905 en vun de eerst 31 Liddmaaten vun de Berliner Sektschoon vun de Sellschopp för Rassenhygiene vun Alfred Ploetz.

Wirken in de NS-Tiet

Nah de Machtgriepen vun de Natschonalsozialisten ünnerschreev Hauptmann an' 16. März 1933 en Loyalitätsverkloren vun de Deutsche Akademie der Dichtung, Sektschoon vun de Preußisch Akademie der Künste.[7] In' Sömmer vun dat sülvig Johr sall he luut Klee de Liddmaatschap in de NSDAP beandragt hemm,[7] wat aber all deshalb in Twiefel trucken wurrn kann, wiel dat den Sülvstverständnis vun Hauptmann wedderspreckt, de sück immer as överparteilich Dichter verstunn,[8] un nichts ut de Nazi-Ideologie in sien Wark inflooten is.[9] Dat geiht ok ut en Stellungnahme vun dat Amt Rosenberg ut dat Johr 1942 hervör: „Bei aller Anerkennung der künstlerischen Gestaltungskraft Hauptmanns ist die weltanschauliche Haltung der meisten seiner Werke vom nationalsozialistischen Standpunkt aus kritisch zu betrachten.[10]

Hauptmann harr en hooch Ansehn in de Bevölkerung, weshalb de Natschonalsozialisten all doran setten deen, den Schriever entgegen de Emigratschoon vun tallriek Beropskollegen in't Land to hollen un för hör Teelen to bruuken. Dennoch hett de Zensur vun Riekspropagandaminister Goebbels över Hauptmann sien Warken wacht. So hett Goebbels en Neeuplaag vun Der Schuss im Park verboden, wiel dorin en swaart Fru vörkeem. Hauptmann hett man denn aber seggt, dat en nee Druck wegen Papiermangel nich mögelk weer. Todem wurrn de Verfilmungen vun Der Biberpelz un Vor Sonnenaufgang zenseert un de filmisch Adaptschoon vun Schluck und Jau verboten. To Hauptmann sien 80. Gebortsdag keem dat ok ünner Bedeeligen vun Repräsentanten vun dat natschonalsozialistisch Regime to Ehrungen, Jubiläumsfiern un -upführungen. Hauptmann kreeg vun sien Verleggers Suhrkamp un Behl de eerst Exemploren vun de 17-bandig Gesamtutgaav vun sien Warken övergeven.

Hauptmann hett dat Kriegsenn' in sien Huus „Wiesenstein“ beleevt. 1944 keem sien groot Oldwark, de Atriden-Tetralogie herut, an de he veer Johr arbeit harr un de Iphigenie in Delphi, Iphigenie in Aulis, Agamemnons Tod un Elektra umfaaten dee. In' August 1944 nehm hüm Adolf Hitler nich blots in de Gottbegnadeten-List, sonnern ok as en vun de söss wichtigst Schrievers in de Sonnerlisten vun de nich to ersetten Künstlers up, wat Hauptmann vun sämtlich Kriegsplichten befreen dee.[11]

Wiels den Luftangreep up Dresden weer Hauptmann in en Dresdner Sanatorium, wiel he en swoor Lungenentzündung utkureeren muss. Över dat Inferno hett he seggt: „Wer das Weinen verlernt hat, lernt es wieder beim Untergang Dresdens. Ich stehe am Ausgangstor meines Lebens und beneide meine toten Geisteskameraden, denen dieses Erlebnis erspart geblieben ist.“ Nah den Krieg wurr Slesien poolsch un dat Dorblieven vun Hauptmann wurr dör en Schuulbreef vörövergahnd mögelk. An' 7. April 1946 wurr Hauptmann vun sowjeetsch Siet mitdeelt, dat de poolsch Regeeren nu ok up sien Utsiedeln bestahn dee. Bevör he verdreven wurr, wurr he aber swoor krank.

Dood un Överführen

Anfang Mai 1946 hett Hauptmann erfohren, dat de poolsch Regeeren up dat Utwiesen vun all Düütschen ahn Utnahm bestunn. An' 6. Juni is Gerhart Hauptmann nah en Bronchitiserkrankung in Agnieszków storven. Sien letzt Wöör sallen ween hemm: „Bin ich noch in meinem Haus?“ Gegen sien testamentarisch verkloorten Willen wurr Hauptmann nich in sien Heimat begraven. Ok en amtlich Schrieven vun de Sowjetadministratschoon togunsten vun den Schriever, de in de Sowjetunion hoch verehrt wurr, weer wirkungslos. Lediglich de Mitnahm vun Hab und Goot wurr de Familie gestattet. All een Stünn nah de Dood harr sück Angehörige vun de Agnetendorfer Miliz vör de Fensters vun den Wiesenstein versammelt un sück direkt ünner dat Starvenszimmer in unwürdig Oort un Wies haagt.[12]

De Liek vun Hauptmann wurr in en Zinksarg upbewohrt un in dat Arbeitszimmer vun sien Huus afstellt. De Genehmigung to de tosekert Utreis in en Sonnertoog keem un keem nich över. Över een Maand nah sein Dood hebbt Vertreder vun de Sowjetadministratschoon de poolsch Verwalten ok wegen de hygienisch Tostännen to de Överführen vun de starvlich Resten upfordert. Eenig Daag later wurr de Sarg doruphen nah Düütschland schafft. In den Dokumentarfilm Hauptmann- Transport vun Matthias Blochwitz wurrd de Fohrt vun den Toog rekonstrueert.[13]

Hauptmann sien Graffsteen in Kloster up Hiddensee, 2008

Bi en Truerfier in Stralsund hebbt Wilhelm Pieck, de Dichter Johannes R. Becher un de sowjeetsch Kulturoffizier Tjulpanow en Reed hollen. An' Mörgen vun den 28. Juli wurr Hauptmann vör Sünnenupgang un 52 Daag nah sien Dood up den Inselkarkhoff in Kloster up Hiddensee bestatt. De Witwfru vun den Dichters hett en beten Riesengebirgseer mit Ostseesand mischt.

Kört nah sien Dood geev dat tallriek Truerfiern, wo sück völ Intellektuelle ut de Tiet to Woort meld hemm, ünner annern Ivo Hauptmann, de in' Hamborger Rathuus an' 4. Juli 1946 folgendes seggt hett: „Er liegt, seinem Wunsche entsprechend, in einem Fichtenbretter-Sarg, bekleidet mit der Mönchskutte, die ihm vor 40 Jahren in Soana ein Franziskaner schenkte. Er ließ sie sich vor seinem Tode oft reichen, um sich mit ihr vertraut zu machen. - Heimaterde, ein kleines Neues Testament, von Kind auf in seinem Besitz, seine Dichtung „Der große Traum“ und der Lobgesang des heiligen Franz von Assisi liegen im Sarg bei ihm.“[14]

1951 wurr en Granitblock as Graffsteen enthüllt. De drocht as Hauptmann dat wullt hett blots sein Naam. 1983 wurr de Urne vun de 1957 storven Margarete Hauptmann in dat Graff vu hör Mann bisett.

He weer de Grootvader vun Anja Hauptmann.

Wark

In en Reed vör de Kaiserlich Akademie vun de Wetenschapen in Wien hett Hauptmann an' 24. März 1905 seggt: „es meldeten sich in meinem Innern stets viele Stimmen zum Wort, und ich sah keine andere Möglichkeit, einigermaßen Ordnung zu schaffen, als vielstimmige Sätze: Dramen zu schreiben.“ (Centenar-Ausgabe, Bd. 6, S. 689). De Dramatik bild dat Zentrum vun sien Schaffen; aber ok anner Gattungen sünd in all Levensepochen kontinuierlich präsent: Lyrik un Versepik ebenso as vertellen, autobiografisch un essayistisch Prosa. De Gattungs-Grenzen sünd af un an flootend – sowohl formal (eenig vun de Bühnenwarken sünd Versdramen, sotoseggen „dramatische Gedichte“) as ok thematisch: de Gedankenkomplex Pippa / Wann / Merlin / Galahad wurr mit starken Verännern afwesselnd dramatisch un erzählerisch verarbeit, to'n Eulenspiegel-Stoff gifft dat neben den Versepos ok Szenenfragmente, de Roman Atlantis weer vörövergahnd as Drama plaant usw.

Infloot

In' Berliner avantgardistischen Vereen „Durch“ is Hauptmann af 1885 up verscheeden Vertreder vun den Naturalismus drapen, de hüm entscheeden präägt hemm. De Vereen hett sück up historsch Vörbiller vun den Sturm und Drang beropen, an de sück vör allen de Krink un de Bröers Hart orienteeren dee, bit hen to'n Vormärz. Up de Sitzungen wurr över ästhetisch Fragen, över Idealismus, Realismus un de naturalistisch Bewegen diskuteert. Gerhart Hauptmann hull en Vördrag över den dormals wietgahnd vergeeten Georg Büchner. Ok dormit lett sück sien naturalistisch Hang begrünnen.

Enn' vun de 1880er Johren wurr he mit de insetten Sozialistenverfolgung konfronteert. Dat Gesetz gegen die gemeingefährlichen Bestrebungen der Sozialdemokratie wurr woll all 1878 up Bismarck sein Bestreven in' Rieksdag beslooten, allerdings 1887 nochmals scharper maakt. Hauptmann wurr 1887 as Tüüf vör dat Breslauer Gericht laden, wiel he wiels sien Studententiet Anhänger vun de Ikarier ween weer, deren Idee up den franzööschen Kommunisten Etienne Cabet torüchgeiht. 1888 hett Hauptmann Schuul in dat Zürcher Huus vun sien Broer Carl söcht, um nich vun de Gerichten belangt to wurrn. Dor is he up den Psychiater Auguste Forel un den Natuurprediger Johannes Guttzeit drapen, de sien levensreformerisch Vörstellen sück in Vor Sonnenaufgang daalslahn deen. Hauptmann sien fröh Drööms vun en utopisch-sozialistischen Gemeenschap wurr noch wieder nehrt dör sien Begegnungen mit den Dichter un Natuurpropheten Gusto Gräser (1879–1958), de sien Grünnen, de Utstiegerkolonie Monte Verità bi Ascona, he 1919 mehrmals besöcht hett. Sowohl de Vertellsels Der Ketzer von Soana as ok de Roman Der Narr in Christo Emmanuel Quint un dat Slusskapitel vun sien Till Eulenspiegel verarbeiten sien Erfohren vun en dionysisch-jesuaanschen Wannerpropheten.

Naturalismus

In Zürich fung Hauptmann sien naturalistisch Schaffen an. Vun hier ut hett he dat Manuskript to sien eerst naturalistisch Wark Bahnwärter Thiel nah München schickt, wo sück dat de Kritiker Michael Georg Conrad ankieken sull. Mit sien 1889 eerstmals dorstellt Drama Vor Sonnenaufgang hett he för en vun de gröttsten Schandaals in de düütsch Theatergeschichte sörgt. Dat börgerlich Publikum weer schockeert, wiel in dat Stück Sexualität un Alkoholismus freemodig dorstellt wurrn. Dat entspreek aber ok den Anspröök an en sozialkritisch Drama ut de Tiet. Luut Franz-Josef Payrhuber weer Hauptmann sien Vor Sonnenaufgang woll en epochemaakend Wark, aber weer nich dat repräsentativ Bispeel för dat naturalistisch Drama. Dat Prädikat keem Familie Selicke vun Arno Holz un Johannes Schlaf to.[15] Hauptmann keem aber en wichtigen Rull to, wiel he, mit Ünnerstütten vun Otto Brahm, naturalistisch Dramen up düütsch Bühnen etableert harr. Ünner Brahm sien Leitung vun de Freie Bühne, dat Düütsch Theater un dat Lessingtheater keem dat bispeelswies to 17 Hauptmann-Premieren.[16] Dör de tallriek Upführen up verscheeden Bühnen in ganz Düütschland, harr de Naturalismus eerstmals Breedenwirken un sozialkritische Stöötkraft kreegen.[17]

Doruphen entstunnen mit Das Friedensfest (1890), Einsame Menschen (1891) un Der Biberpelz (1893) wiedere Dramen vun Hauptmann. Ok Kummedien as Kollege Crampton (1891) hett he schreeven, doch eenzig mit Der Biberpelz gelung hüm dat, „auch das gesellschaftliche Anliegen des Naturalismus erfolgreich und überzeugend einzuarbeiten“.[18]

Mit sien wichtigst Drama Die Weber (1891/92), an dessen Realiseeren he all wiels sien Zürichupneholt docht harr, keem Hauptmann to Weltruhm un reck den Hööchtpunkt vun sien naturalistisch Schaffensphase.

1901 schreev he en Fortsetten vun den Biberpelz: De Tragikummedie Der rote Hahn is in dat glieker Milieu ansiedelt. In' Vergliek to'n Biberpelz treden hier aber de lustspeelhaften Elemente togunsten vun en scharper Kritik torüch. Moder Wolffen wurr Wittfru un hett weer heiraadt. Se heet nu Fielitz. Se is kien oorwüssig Proletarierin mehr, sonnern en Lüttbörgerin. Hör Upstiegermntalität maakt för nix halt – un weer wurrd se för hör Bedreegen nich bestraaft.[19]

Moder Wolffen is Wittfru un hett den „Schoostermeester un Polizeispion“ Fielitz heiraadt. De Dochter Adelheid hett se mit den Baumeester Schmarowski verheiraadt. De tweet Dochter, Leontine, hett woll en nichtehlich Kind, aber Fru Fielitz hett för hör all en Mann utkeeken – ok wenn de in' Momang noch verheiraadt is. Dat eegen Huus is Fru Fielitz to lütt. In dat Dörp sünd in letzt Tiet mehrere Hüüs afbrennt, un de „untröstlichen“ Eegendömers hebbt beachtlich Versekerungssummen kasseert. Wiels dat Ehepoor Fielitz in Berlin inkoopen deiht, brennt hör Huus bit up de Grundmüern daal. De Schmeed- un Sprützenmeester Langheinrich kann blots noch de Totalschaden faststellen. Allerdings verswiegt he, dat he en Stück Zündschnoor funnen hett. De Verdacht fallt up Gustav, den geistig behinnerten Söhn vun den pensioneerten Gendarmen Rauchhaupt. De Gendarm will dat nich up sien Söhn, de in en Anstallt sparrt wurrd, sitten laaten, kann aber nichts bewiesen. Schmarowski kann en grooten, muien Neebau plaanen, de Fardigstellen beleevt Fru Fielitz allerdings nich mehr.

Dornah folgten dat soziale Drama Rose Bernd (1901), de Tragikummedie Die Ratten (1911) un dat Schauspeel Vor Sonnenuntergang (1932).

Wiedere Tendenzen

Peter Sprengel sücht in Hauptmann sien Wark nah de Wevers dree Hööfttendenzen. De eerste Tendenz is en Bröök mit den Naturalismus un en Towennen to de Neeromantik.[17] To disse Richt pass dat Märkendrama Die versunkene Glocke (1896)[20]. Dat in Versen schreeven Drama weer to'n Tietpunkt vun de Verapenlichung en groot Spood un to Leevtieden vun Hauptmann dat meestspeelt Stück. Mit dat ebenfalls in Versen schreeven Stück Der arme Heinrich (1902) hett sück Hauptmann in dat Riek vun de Legenden begeeven un hett dat glieknamig middelhoochdüütsch Versepos Der arme Heinrich vun Hartmann von Aue adapteert. Kaiser Karls Geisel (1908) un Griselda fallen in de glieke Kategorie. En anner Grundlaag weer de greeksch Mythologie, as dat Schauspeel Der Bogen des Odysseus (1913) wiest.

In letzterem beleevt de Tokieker en vun de tragischsten Momente vun de Odyssee. Nah langjohrig Irrfohrt gelangt Odysseus endlich weer up sien Heimatinsel Ithaka. As Buer un Höder will he sien Leven nu verbringen. Sien Fru Penelope, die so völ Johren up hüm töövt hett, trett nich up – is aber stännig präsent in sien Kamp tegen hör Freier, die sien Königsamt övernehmen willen, un wurrd in gewiss Wies ok verantwoortlich maakt för den Verfall vun de sittlich Oordnung wiels de Afwesenheit vun Odysseus. De gesamte Handlung speelt sück up den Buerhoff vun den Swienhöder Eumaios af. Hier hebbt sück veer Freier to en Festmahl versammelt, bi dat sück de vun sien johrenlang Irrfohrten schlapp Odysseus as Bettler verkleedt opdüükt Odysseus schient wat dörnanner un plaanloos to ween. Eerst in' veerten winnt he mit Hülp vun den Hödergott Pan sien Kräfte torüch un kann to en Rache an de Freiers ansetten.

In Sprengel sien tweet Tendenz verbunn Hauptmann Naturalistisches mit Nich-Naturalistischen. De Verbinnen entsteiht dornah dör Kontrasteeren vun den beid Richten. So wiest dat Dröömspeel Hanneles Himmelfahrt (1893) sowohl sozial Anklaag as ok den Entwurf vun en romantisch Phantasiewelt. Ok in Und Pippa tanzt! (1905) wiesen sück en real un en ideale Sphäre.[17]

De darte Tendenz sücht luut Sprengel kien Bröök mit den Naturalismus vör un hett as Inholt sämtlich wiedere Hauptmann-Dramen vun naturalistisch Präägen. Dorto hörrn ünner annern dat historsch Revolutionsdrama Florian Geyer. Die Tragödie des Bauernkrieges (1896), Fuhrmann Henschel (1898) un de eerst ut den Nahlass upführt Dramen Herbert Engelmann (1962) un Christine Lawrenz (1990) an.

Florian Geyer (1490-1525) weer en Anführer in' Düütschen Buernkrieg van 1525. Dat Stück keem bi dat Publikum överhoopt nich an.

Wiels un nah den Eersten Weltkrieg hett Hauptmann en Reeg vun Theaterstücken schreeven,. De anner Stilphänomene upwiesen deen, as de all nömmten. So hett he mit de Winterballade (1917) un in' Weißen Heiland mythisch Biller schafft. Versöök vun symbolisch Gestalten ünnernehm he in de Dramen Die goldene Harfe (1932) un Ulrich von Lichtenstein (1939). De Shakespeare-Adaptschoon Hamlet in Wittenberg (1935) enthollt ebenso historsch Dorstellenswies as dat 1915 to'n Enn' brocht Magnus Garbe, dat aber eerst 1956 sien Premier harr.[15]

Mit sien Laatwark, de Atriden-Tetralogie, hett Hauptmann antike Dramen adapteert. Allerdings hett he de nah de Erfohren vun sien Greekenland-Reis nee düüt.

Rezeptschoon

Denkmal in Gröbenzell

Över dat Fröhwark vun Hauptmann wurr ünnerscheedlich oordeelt. De konservativ Krinken un ok de Staatsführen vun dat Kaiserriek weern vun sien sozialkritisch Dramen wenig begeistert, wat sück ok dör Zensur un Schmähutteknungen utdrücken dee. Sien oppositschonell Positschoon stieger aber sien Ansehn in den Krinken vun de progressiven Intellektuellen, de jüst de Sozialkritik an sien Dramen good funnen. Nah tallriek naturalistisch präägt Warken änner sück Hauptmann sien Schaffen un sien Warken funnen tonehmend Anklang bi den Besitt- un Billensbörgerdom. För disse Kehrtwennen wurr he vöfach kritiseert, as to'n Bispeel vun Franz Mehring, de to'n Anlaat vun de Upführen vun Hanneles Himmelfahrt schreev: „Es tut mir leid um Gerhart Hauptmann, aber wenn er unter die Räuber der bürgerlichen Kritik gefallen ist, wenn die Börsenpresse ihm jubelnd bescheinigt, er biege in das Tor der echten und wahren Dichtkunst ein, so hat er dies Schicksal reichlich verdient. […] Wir sind noch niemals verurteilt gewesen, einen so großen Missbrauch eines so großen Talents mit eigenen Augen zu sehen.“.[21]

Dennoch weer he wiederhen anseggt Schriever un gull in dat Utland as repräsentativ Dichter vun Düütschland. De ungaarsch Philosoph un Literaturkritiker Georg Lukács dorgegen hett Hauptmann nahderhen den „repräsentativen Dichter des bürgerlichen Deutschlands“ nömmt, womit he aber nich Hauptmann sien hervörhaben Stellung ünnerstrieken dee. Völmehr hett he dormit ok sien Mißfallen tegenöver Hauptmann sien Wankelmodigkeit un leeg Verwuddeln an sien „revolutionären Anfänge“ utdrückt.[22] Trotz sien hooch Ansehn gung de Verkoop vun sien Warken immer wieder torüch, wiel sück anner Dichter un Dramatiker in den Blickpunkt drängen deen. Hauptmann harr sück en düern Levensstil aneegnet, leev in düer Hotels, hett faken Gasten in' Wiesenstein empfangen un ünnernehm Reisen nah. De Sömmer hett he in sien groot Huus up Hiddensee verbrocht, dat Günter Kunert as „Do-it-your-self-Olymp“ betekent hett.[23] Thomas Mann leet sück wegen dissen Levensstil to en spöttisch Kritik an Hauptmann henrieten, as he hüm 1922 as „König der Republik“ beteken dee.[24] Todem vhett Thomas Mann eenig Chraktertüüg vun Hauptmann in de Person Mynheer Peeperkorn in sien Book Der Zauberberg verabeit.

De Tatsaak, dat Hauptmann nah de „Machtgriepen“ 1933 noch in Düütschland leev, wullen sück de Natschonalsozialisten verwennen un den ansehn Dichter för hör Zwecke bruuken. Verscheeden Stücken, de de Parteiführen wegen hör opsternaatsch Charakters nich gefullen, wurrn woll verboten, dennoch wurrn wiederhen Hauptmann-Warken upführt. To Hauptmann sien 80. Gebortsdag 1942 wurrn Festupführungen un Ehrungen vornommen, de he ok ahn Vörbehalt annehmen dee.

Nah sien Dood fung Hauptmann sien Ruhm, den he to Leevtieden noch harr, an to verblassen. Sien Ansehn wurr dör sien unkritisch Verhollen tegenöver de Nazis tosätzlich minner. To'n Anlaat vun sien 100. Gebortsdag 1962 geev dat in tallriek düütsch Städer Festveranstaltungen. Bit in de 1970er Johren wurrn an westdüütsch Bühnen immer weer Hauptmannwarken upführt, wobi sück vör allen Der Biberpelz und Die Ratten över Tospröök freun kunnen. Aber sien Warken wurrn nu kritischer beoordeelt, In dissen Tosommenhang keemen denn ok manch swaak Aspekte binnerhalv sien Warken hervör, de tovör „durch unbedenkliches lautes Lob zugedeckt worden war[en].“[25] Doröver herut wurrn Hauptmann sien Warken in Hensicht up de politisch Kultur vun de laat 1960er un fröh 1970er Johren tonehmend ahn Bedüüden, wiel man den „überlieferten Bilde des Sehers vom Wiesenstein wenig anfangen“ kunn.[26]

In de DDR leev Hauptmann sien literarisches Ansehn wieder. Sien Sozialkritik funn völfach Anklang un weer bispeelsgeven för de lebendig fortwirken Traditschoon vun den börgerlich düütschen Humanismus.[27] Sogor en Theater wurr nah hüm nömmt, 1964 dat Gerhart-Hauptmann-Theater in Zittau. [6]

Gedenken

Berliner Gedenktafel an Hauptmann sien Wahnhuus in Berlin-Charlottenburg, 2007

1987 wurr in Erkner en Gerhart-Hauptmann-Museum erricht. Wiedere Gedenkstäen befinnen sück up Hiddensee, Radebeul, Agnetendorf un Schreiberhau.

Utteknungen

Hauptmann as Regisseur

An de fröh Premieren vun sien Stücken, de vun dat Ensemble um Otto Brahm gestalt wurrn, weer Gerhart Hauptmann as Co-Regisseur bedeeligt.[28] Later hett he bi folgend Produktschonen Regie führt:

Hauptmann in de billend Kunst

Arno Breker: Gerhart Hauptmann (1988)
Gedenksteen in Berlin-Wilmersdorf

Gerhart Hauptmann, de nah eegen Bekunnen geern ok Boldhauer wurrn weer, weer tietlevens sülvst en interessant Motiv för Künstler. Porträts hebbt ünner annern maakt:

Breefmarken

Literatur

Warken

Lyrik un Versepik

Prosa

Dramen

Editschonen

Warken
Daag- un Notizböker
Breefwessel

Forschensliteratur

Bibliografie un Nahlasskatalog

Biografien un Gesamtdorstellen

Anner Forschensliteratur

Böker
Upsatzen

Enkeld Nahwiesen

  1. Verlag Felix Bloch Erben GmbH [1]. Afroopen an’ 5. März 2011
  2. Verlag Felix Bloxh Erben GmbH [2]. Afroopen an’ 5. März 2011
  3. Hans Schwab-Felisch: Gerhart Hauptmann: Die Weber. 3. Uplaag, Ullstein, Berlin 1998, ISBN 3-548-24047-X
  4. Kurt Rothmann: Kleine Geschichte der deutschen Literatur, Stuttgart 1980, S. 212
  5. Verlag Felix Bloch Erben GmbH [3] Inhaltsangabe. Afroopen an' 5. März 2011
  6. Das Gerhart Hauptmann Haus in Kloster auf Hiddensee, Museumsverbund Gerhart Hauptmann.
  7. a b Ernst Klee: Das Kulturlexikon zum Dritten Reich. Wer war was vor und nach 1945. S. Fischer, Frankfurt am Main 2007, ISBN 978-3-10-039326-5, S. 223.
  8. Vgl. hierzu Sprengel, Peter: Der Dichter stand auf hoher Küste. Gerhart Hauptmann im Dritten Reich. Berlin 2009.
  9. Ulrich Lauterbach, Eberhard Siebert: Einleitung, in: Wirklichkeit und Traum, Gerhart Hauptmann 1862–1946. Ausstellungskatalog der Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz, Berlin 1987, S. 7–12, hier S. 11
  10. Zitat bi Ernst Klee: Das Personenlexikon zum Dritten Reich. Wer war was vor und nach 1945. 2. aktualiseert Uplaag. Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main 2007, ISBN 978-3-596-16048-8, S. 232.
  11. Oliver Rathkolb: Führertreu und gottbegnadet. Künstlereliten im Dritten Reich, Österreichischer Bundesverlag Wien 1991, ISBN 3-215-07490-7, S. 176, kiek ok: Ernst Klee: Das Kulturlexikon zum Dritten Reich. S. Fischer, Frankfurt am Main 2007, S. 222.
  12. Als die Deutschen weg waren. Was nach der Vertreibung geschah: Ostpreußen, Schlesien, Sudetenland. Rowohlt, Reinbek 2007, ISBN 978-3-499-62204-5
  13. Hauptmann- Transport von Matthias Blochwitz
  14. Ivo Hauptmann: Worte des Gedenkens, Gesprochen bei der Feier im Rathaus zu Hamburg. 4. Juli 1946.: ut Sieben Reden gehalten zu seinem Gedächtnis (hrsg. Hans von Hülsen) 1947, Verlag Deutsche Volksbücherei Goslar
  15. a b Franz-Josef Payrhuber: Literaturwissen Gerhart Hauptmann, Stuttgart 1998, S. 20
  16. Peter Sprengel: Gerhart Hauptmann, in Hartmut Steinecke (Hrsg.): Deutsche Dichter des 20. Jahrhunderts, Berlin 1996, S. 31–42, hier 33
  17. a b c Brief van’ 19. Februar 1885 an den däänschen Literaturkritiker Georg Brandes. Zitiert nah: Peter Sprengel: Gerhart Hauptmann, in Gunter E. Grimm/Frank Rainer Max (Hrsg.): Deutsche Dichter, Stuttgart 1993, S. 525
  18. Helmut Scheuer: Gerhart Hauptmann, Der Biberpelz, Frankfurt am Main 1986, S. 46
  19. Verlag Felix Bloch Erben GmbH [4]. Afroopen an' 5. März 2011
  20. Verlag Felix Bloch Erben GmbH [5] Inholltsangaav. Afroopen an' 5. März 2011
  21. Reinhild Schwede: Wilhelminische Neuromantik – Flucht oder Zuflucht?, Frankfurt am Main 1987, S. 93
  22. Georg Lukács: Gerhart Hauptmann. In: Hans Joachim Schrimpf (Hrsg.), Georg Hauptmann, Darmstadt 1976, S. 82–95
  23. Günter Kunert: Am Rande der Welt: Eine Insel. In: Marion Magas: Hiddensee – Versteckte Insel im verschwundenen Land. DDR-Zeitzeugnisse von Inselfreunden und Lebenskünstlern. Berlin 2010, ISBN 3-00-018132-6, S. 200.
  24. W. Vocke: Daten der deutschen Literatur Gerhart Hauptmann
  25. Gerhard Schulz, Gerhart Hauptmanns dramatisches Werk, in: Walter Hinck (Hrsg.), Handbuch des deutschen Dramas, Düsseldorf 1980, S. 311–326, hier S. 311
  26. Peter Sprengel: Gerhart Hauptmann. In: Gunter E. Grimm, Frank Rainer Max (Hrsg.): Deutsche Dichter, Stuttgart 1993, S. 530
  27. Gustav Erdmann: Gerhart Hauptmann auf Hiddensee. Mit einer Einführung in Leben und Werk des Dichters, Kloster auf Hiddensee 1991, S. 23
  28. Heiz Dieter Tschörtner: Gerhart Hauptmann. Ein bibliographischer Beitrag zu seinem 100. Geburtstag. Berlin 1962, S. 103–118.

Weblenken

Op Wikiquote gifft dat Zitaten to, över oder vun „Gerhart Hauptmann“ (hoochdüütsch).
Gerhart Hauptmann. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.