Fantastyka i futurologia – obszerny esej poświęcony fantastyce i futurologii Stanisława Lema, wydany po raz pierwszy przez Wydawnictwo Literackie w 1970 roku.

W dziele tym autor podejmuje próbę stworzenia oryginalnej teorii dla uprawianej przez siebie dziedziny literatury oraz dokonuje autointerpretacji własnych utworów.

W pracy znajduje się także krytyczny przegląd światowego dorobku literatury fantastycznonaukowej ze szczególnym uwzględnieniem dzieł wartościowych dla futurologii, spełniających kryteria przydatności literatury w prognozowaniu przyszłości. Większość utworów gatunku autor uznał jednak za mało ambitne intelektualnie i schematyczne. Ocena ta została nieco złagodzona w drugim, zmienionym wydaniu pracy z 1972, w szczególności co do twórczości amerykańskiego pisarza Philipa K. Dicka.

Spis rozdziałów

Tom 1. Struktury

• Przedmowa
• Wprowadzenie
• Wprowadzenie do II wydania (dodane w drugim wyd. z 1972 i wszystkich następnych)
• I. Język dzieła literackiego
• II. Świat dzieła literackiego (rozdział zmieniony od drugiego wyd. z 1972)
• III. Struktury kreacji literackiej
• IV. Od strukturalizmu do tradycjonalizmu
• V. Socjologia science fiction

Tom 2. Pola problemowe fantastyki

• I. Katastrofa
• II. Roboty i ludzie
• III. Kosmos i fantastyka
• IV. Metafizyka science fiction i futurologia wiary
• V. Erotyka i seks
• VI. Człowiek i nadczłowiek
• VII. Remanent
• VIII. Eksperyment w science fiction. Od Bradbury'ego do „New Wave”
• IX. Utopia i futurologia
• Zakończenie metafuturologiczne
• Zakończenie metafantastyczne