Articulu in logudoresu

Sos dialetos corsicanos

Su gadduresu (gaddhuresu) est una limba faeddada in sa regione istòrica de sa Gaddura (Gaddhura), in sa banda nord-orientale de sa Sardigna. Est unu limbàgiu meda pròssimu a cussu faeddadu in sa Còrsica meridionale, pretzisamente in sos distretos de Sartène e de s'Alta Rocca. Sa documentatzione literària prus antiga risalit a sa prima metade de su setighentos. In su galluresu si podent notare sas istigas de su sardu, ca su 20% de su ditzionàriu est de orìgine sarda, ma sa pronùntzia, sa sintassi e sa grammàtica sunt de tipu corsicanu. Impare a su tataresu apartenit a su grupu de sas limbas sardu-corsicanas e est connotu dae sos linguìstas cun su nùmene de corsu gadduresu.

Difusione

Sas limbas sardu-cossas

Su gadduresu est ispartu in sa parte manna de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu e in carchi comuna de sa Provìntzia de Tàtari: Tèmpiu, Sa Madalena, Altzaghena, Calanzanos, Azos, Bortigiadas, Lungone, Logusantu, Su Palau, Santu Frantziscu de S'Allientu, Trinidade de Agultu e Binzola, Teltis, Fìgari, Santa Maria Coghinas (SS), Badesi, Vidda Betza (SS), Sant'Antoni deGaddura, Lòeri - Poltu Santu Pàulu, Santu Deadoru e Èrula (SS). Est puru faeddadu, in minoria, in sa comuna de Codarruina (SS), Pèrfugas (SS), Belchidda, Monte, Òschiri, Padru e Budune.

In sa tzitade de Terranoa e in sas biddas de Luras e Padru est prus faeddadu su sardu, in sa variante settentrionale de su logudoresu. Sos dialetos faeddados in Casteddu Sardu (SS) e in su nord de s'Angrona, in Sèdine (SS) e Sa Mudditza de Codarruina (SS) sunt dialetos de transitzione prus influentzados da su tataresu; solu carchi paràula est gadduresa. In Casteddu Sardu però bi sunt formas diversas pro nàrrere una paràula, una tataresa (prus impitada) s'àtera gadduresa (pagu impitada). Seguramente in casteddanu sa majoria de paràulas sunt de orìgine sarda, comente su tataresu, sende unu dialetu prus tataresu chi gadduresu.

Grammàtica

Artìculos determinativos (sing./plur.): lu/li, la/li

Artìculos indeterminativos: unu, una

Pronùmenes personales: eu, tu, iddhu/iddha, noi, voi, iddhi

Verbos: Sos verbos ant tres coniugatziones (, -é, -í).

Verbu esse (èssere):

Verbu (àere):

Coniugatzione in -à - Verbu amà (amare):

Coniugatzione in -í - Verbu timí (tìmere):

Coniugatzione in -é - Verbu vidé (bìdere):

Sos verbos de custa coniugatzione sunt pagos e totus irregulares: aé, cunviné, cridé, intindé, priidé, sapé, tiné, vidé, viné, vulé.

Una curiosidade de interessu de su gadduresu est sa presèntzia de duas maneras pro coniugare s'indicativu imperfetu, comente sutzedit in sa limba corsicana:

Verbu andà (andare):

In sa segunda manera de coniugare e in tzertas biddas su sonu -ggji- si pronuntziat fintzas -i- (andaggjíami -> andaíami).

Números: unu, dui, trè, cattru, cincu, sei, setti, ottu, noi, deci, úndici, dódici, trédici, cattòldici, chíndici, sédici, diciassetti, diciottu, diciannoi, vinti, vintunu, vintidui, vintitré, vinticattru, vinticincu, vintisei, vintisetti, vintottu, vintinoi, trinta, [...] coranta, cincanta, sessanta, settanta, ottanta, noranta, centu, centu (e) unu, [...] centu (e) deci, [...] duicentu, [...] middi, duimília, [...] un milioni, un milialdu;

Dies: luni, malti, màlcuri, gjoi, vènnari, sàbbatu, dumínica;

Meses: gjinnaggju, friaggju, malzu, abbrili, maggju, làmpata, algjola, austu, capidannu, santigaini, santandria, natali.

Istagiones: branu/primmaera, (i)statiali/(i)stiu, vaggjimu/ottugnu, (in)varru;

Colores: biancu/canu/albu, nieddu, ruju/russu, grogu/giallu, biaittu/blu, tulchinu/tulchesu, veldi, grísgiu/canu/murru, biaittògnu/pulpurinu, arànciu/aranciò/arancioni, marrò/castagnu.

Esèmpiu de gadduresu

La pi'''''ú''''' bedda di Gaddura (Nostra Singjora di Locusantu, Regina di Gaddhura) di Ciccheddhu Mannoni:
(dae su situ de sa "Accademia di la Linga Gaddhuresa")

Gadduresu Corsicanu Sardu Sassaresu

Tu se’ nata par incantu
diliziosa elmosùra
la meddu di Locusantu
la più bedda di Gaddura.

Se’ bedda chi dugna cori
s’innammurigghja di te
pa l’occhj mei un fiori
ed è la meddu chi c’è.

E socu vecchju canutu
e socu a tempu passendi
parò sempri burrulendi
comu m’eti cunnisciutu

Cantu campu decu fà
sempri onori a Locusantu
ch’è la tarra di l’incantu
di ca' veni a istragnà.

La Patrona di Gaddura
l’emu noi in Locusantu
incurunata da lu cantu
cussì bedda criatura.

Tù sè nata par incantu
diliziosa biddezza
a meddu di Locusantu
a più bedda di Gaddura.

Sè bedda chì ugni cori
s’innamurighja di tè
pà l’ochji mei un fiori
ed hè a meddu chì ci hè.

E socu vechju canutu
è socu à tempu passendu
parò sempri burlendu
comu m’eti cunnisciutu

Quantu campu devu fà
sempri onori à Locusantu
ch’hè a tarra di l’incantu
di quà veni à sughjurnà.

A Patrona di Gaddura
l’emu no in Locusantu
incurunata da u cantu
cusì bedda criatura.

Tue ses naschida pro incantu
delitziosa ermosura
sa menzus de Logusantu
sa prus bella de Gallura.

Ses bella gai chi donzi coro
s'innamorat de a tie
pro sos ogros meos unu frore
e ses sa menzus chi b'est.

E seo betzu e canu
e su tempus meu est colande
però seo semper brullande
comente m'azis connottu.

Pro cantu bivo appo a depper fàghere
semper onore a Logusantu
chi est sa terra 'e s'incantu
de chie benit a l'abbisitare.

Sa patrona de Gallura
la tenimus nois in Logusantu
coronada de su cantu
gai bella creadura.

Tu sei nadda pà incantu
diriziosa ermosura
la megliu di Loggusantu
la più bedda di Gaddura.

Sei bedda chi dugna cori
s'innamureggia di te
pà l'occi mei un fiori
ed è la megliu chi z'è.

E soggu vecciu canuddu
e soggu a tempu passendi
parò sempri burlendi
cumenti m'aveddi cunnisciddu.

Cantu campu debu fà
sempri onori a Loggusantu
chi è la terra di l'incantu
di ca veni a visità.

La patrona di Gaddura
l'abemmu noi in Loggusantu
incurunadda da lu cantu
cussì bedda criaddura.

Ascurta in Gadduresu [1] Archiviadu su 9 austu 2012 in s'Internet Archive.

Boghes curreladas

Cullegamentos de foras