Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Maria Lai
Maria Lai
Nàschida27 de cabudanni de su 1919
Ulassa
Morte16 de aprile de su 2013
Cardedu
GenitoresMama: Sofia Mereu
Babbu: Giuseppe Lai
Traballuartista
Perìodu de atividade1957-2013
Influèntzias
Òperas printzipales"Legarsi alla Montagna" (A si ligare a su monte), sos tziclos de sos Telàrgios e de sas Geografias
Contributos de importuTraballu artìsticu de primore a livellu internatzionale, cun òperas de genias medas e sa prima òpera de arte relatzionale de su mundu: "Legarsi alla montagna" (A si ligare a su monte)

 

Maria Lai (Ulassa, 27 de cabudanni de su 1919Cardedu, 16 de aprile de su 2013) est istada un'artista sarda. Su Museu de Arte Cuntemporànea Istatzione de s'arte de Ulassa tenet sa regorta pùblica prus manna de òperas de s'artista. Cun A si ligare a su monte (Legarsi alla montagna) sa Lai at realizadu sa prima òpera de Arte relatzionale a livellu internatzionale.

Biografia

Su Museu Arte Cuntemporànea Istatzione de s'arte de Ulassa


Maria Lai naschet in su 1919 in sa bidda de Ulassa, in sa sub-regione barbaritzina de s'Ogiastra. Fìgia de Giuseppe e Sofia Mereu, Maria Lai est segunda de chimbe intre fìgios e fìgias[1], tzia de su fotògrafu Virgìliu Lai e de s'iscritora Maria Pia Lai Guaita.[2] Sa famìlia Lai, in paris a tènnere Maria comente a artista de fama, at dadu sos nadales a Giuliana, una sorre sua chi fiat un'iscritora de talentu; in antis de mòrrere a s'edade de 92 annos, at publicadu sa trilogia: L'erede del corbulaio, Mi piacerebbe usare bene words e Ritagli (S'erederi de su corbulàiu, Mi diat geniare a impreare bene words e Truncaduras). Giuanne, su frade mannu de Maria, est istadu imbetzes unu mèigu imprendidore de importu, chi at fundadu in su 1952 sa Clìnica Mèiga "Ispidale Tommasini" de Iersu. Albertu Cannas, germanu suo, est istadu su Presidente de su Museu Fundatzione Istatzione de s'arte.

Durante sa pitzinnia sua est de salude dèbile meda, cosa chi la batit a si tramudare pro sos meses ierriles dae sa bidda de Ulassa a sa pranura de Gàiru[3] pro torrare unu pagu in salude: benit istrangiada dae sos tzios, massajos chene fìgios.[1]

In sos meses ierriles brincat de so totu sas iscolas maternas e elementares; in isulamentu totale incumentzat a iscobèrrere, e a collire in intro de issa matessi, s'atitùdine pro su disinnu. In su 1933 morit Cornelia, sa sorre minore, e Maria posat comente a modella de Frantziscu Ciusa. Est in custa ocasione trista chi bidet, pro sa prima borta, sa butega de s'artista, e s'atmosfera de su mundu de s'arte in ue abarrat corfida e atzisada a fundu. Sa famìlia isseberat de l'iscrìere a sas iscolas segundàrias in Casteddu, in ue tenet sa fortuna de connòschere, che a mastru de italianu suo, Salvatore Cambosu. Issu pro primu cumprendet sas dificultades de sa pitzinna in s'insertada iscolàstica e pro primu iscoberit sa sensibilidade artìstica sua; gràtzias a issu, sa giòvana allieva ulassesa s'at a fàghere càrrigu de s'importu e de su balore de su latinu e de sas poesias e at a iscobèrrere "su balore de su ritmu de sas paràulas chi batint a su mudìmene".[1] In su 1939, "si puru cun dificultades medas", issèberat de sighire sa chirca sua de su sinnu, iscriende·si a su Litzeu Artìsticu de Roma, in ue connoschet a mastros de iscultura che a Ànghelu Prini e Marinu Mazzacurati, chi bident immediatamente in issa unu sinnu maduru e masculinu meda, essentziale e lestru in manera estrema. Acabados sos istùdios in su litzeu, at a tzucare a Verona e, pagu a pustis, a Venètzia, ca sa segunda gherra mundiale l'impedit de torrare a Sardigna.

Essende·si tramudada a Venètzia chene agiudu finantziàriu perunu frunidu dae sa famìlia, s'iscriet a s'Acadèmia de Artes Bellas, in ue sighit unu cursu de iscultura tentu dae s'artista Arturu Martini e de Albertu Viani, e tenet che a tutor s'artista Màriu De Luigi. In s'ambiente acadèmicu venetzianu adobiat dificultades medas. In s'incumintzu est disarmante pro issa sa figura de su mastru suo, chi peleat a atzetare sas fèminas in su mundu de s'arte; annotamala issu in cussu tempus colat una crisi poètica e petzi in unu segundu momentu incumentzat a cumprèndere cantu siant importantes sas letziones suas, agatende afinidades medas cun Cambosu, est a nàrrere in su balore de su ritmu, "in custu casu in s'iscultura".

In su 1945 issèberat de torrare in Sardigna in manera rocambolesca, cun unas cantas naviteddas de sarvatàgiu dae su portu de Nàpoli a su de Casteddu. In s'ìsula abarrat finas a su 1954; in tantu sighit a curare s'amistade cun Salvatore Cambosu e insegnat disinnu in sas iscolas elementares de sa tzitade e de unas cantas biddas. De custu perìodu est s'amistade cun s'iscritore e artista Foiso Fois. In su 1947 su frade mannu Gianni at subidu un'imposta, in unu tentativu de secuestru de persone, a curtzu a Monte Codi in territòriu de Ulassa: sarvende·si pro miràculu, gràtzias a s'interventu lestru de una camionetta de sordados americanos chi colaiant in cussu tretu. Torrat a Roma in su 1954, batinde·di in fatu unu bagàlliu de tristura manna, pro neghe de sa bocchidura de su frade minore Larentu, acontèssida su matessi annu a curtzu a Ulassa. In su 1957, in sa galleria L'Obelisco de Irene Brin, at a tènnere sa prima personale sua cun sos disinnos a matita dae su 1941 a su 1954; at a pòdere in tantu abèrrere un'istùdiu minore de arte, printzipiare raportos de amighèntzia cun artistas che a Jorge Eduardo Eielson, e in tantu aparire in unos cantos servìtzios televisivos de s'Istitutu Lughe. A pustis de sa mustra paret andare totu pro su mègius; ma a unu tratu issèberat de si retirare dae su mundu de s'arte, in unu mudìmene chi l'at a acumpangiare pro belle 10 annos: una crisi poètica chi la tenet largana dae sas gallerias e sos artistas, ma chi l'acùrtziat a su mundu de sos poetas e de sos iscritores. Pro totus sos annos sessanta, difatis, coltivat unu raportu de amighèntzia e de collaboratzione cun s'iscritore Giuseppe Dessì, bighinu de domo sua in Roma. In su 1963, intre Ulassa e Cardedu, in Sardigna, b'at àpidu una àtera isparatòria violenta intre carabineris e bandidos a curtzu a sa domo sua de su sartu, in ue giai dae tempus istaiant sos genitores, pro neghe de unu tentativu, s'ennèsimu, de secuestru de persone de su connadu. Pro mèdiu de s'iscritore Giuseppe Dessì, torrat a iscobèrrere su sensu de su mitu e de sas legendas de sa terra sua, traet ispiratzione profunda dae sos libros suos, cumprendet galu de prus cantu siat importante e privilegiada s'orìgine sarda sua. In custu mudìmene romanu, osservat sas currentes cuntemporàneas emergentes, che a s'Arte Pòbera e s'Informale, e in pagu tempus cumprendet cantu esserent de importu mannu sas letziones de Martini (in s'incumintzu bìvidas che a unu fallimentu totale), sas paràulas de Cambosu, sas traditziones, sos mitos e sas legendas de sa terra de nàschida sua. Intervenende in sa matèria pro mèdiu de sos ogetos oriolados Ready-made de su telàrgiu e de sa maja de s'impreu suo, de su pane e de sos ogetos de su passadu arcàicu sardu, incumentzat su caminu suo, chi bidet su tempus coladu che a un'iscumbata de su tempus benidore.

Su 1971 est pro issa un'annu tristu e, in su matessi momentu, fecundu de fainas a beru: tristu ca in su cabudanni morit in un'intzidente aèreu s'ùnicu frade chi li fiat abarradu, Gianni; intamas a livellu artìsticu, in sa Galleria Schneider de Roma, esponet sos primos Telàrgios. Sa mustra fiat curada dae Marcello Venturoli, unu tziclu chi caraterizat totu sos deghe annos imbenientes. Un'acurtziamentu a s'arte tèssile favoridu dae s'adòbiu cun su mastru Enrico Accatino, chi incumentzat a operare pro sa ri-nàschida de s'arte tèssile, incluende fintzas unas cantas manifaturas sardas. In su 1976 connoschet a Angela Grilletti Migliavacca, propietària e diretora de sa galleria Arte Duchamp de Casteddu e curadora personale benidora sua, cun sa cale at, a pustis, a tènnere unu raportu de traballu e de amighèntzia de prus de deghe annos. In su 1977 connoschet a s'istòrica de s'arte Mirella Bentivoglio chi, s'annu imbeniente, at a permìtere a Maria de isbarcare in sa Biennale de Venètzia. Sos annos otanta de su de XX sèculos, imbetzes, sunt caraterizados dae su tziclu de sas Geografias e de sos Libros cosidos. Incumentzant a li pedire collaboratziones pro unas cantas coberteddas (p.es. su libru vero de Giulio Angioni, A fogu aintru, EDeS, 1978, cun disinnos de Maria Lai[4]), e unu muntone de àteras, ma mescamente incumentzant sas primas operatziones in su territòriu: "A si ligare a su Monte" (Legarsi alla Montagna), pro esempru, est s'òpera chi la batit a sa realizatzione de sas òperas benidoras in sa bidda de Ulassa. In Roma istringhet amistade cun Bruno Munari e a New York cun Antine Nivola. In custos annos realizat fatu-fatu fintzas installatziones efìmeras e òperas in unas cantas àteras tzitades, non in Sardigna ebbia. In sos annos noranta sas òperas suas aparint che a una interpretatzione noa de su s'àndala artìstica complessiva sua, e sos tziclos diferentes s'aunint in manera armònica s'unu cun s'àteru; sa lestresa no isetada de sos sinnos-disinnos si fundet cun sos imbòligos de filos e de cordas de telàrgiu e de Geografias. In custu cuntestu istòricu su traballu suo at a èssere apretziadu meda fintzas a livellu internatzionale, e in custos annos naschit s'amistade cun s'istilista Antoni Marras e sas cantadoras Marisa Sannia e Elena Ledda.

In sos ùrtimos annos est istada e at traballadu in sa domo in su sartu a curtzu a sa bidda de Cardedu; a Ulassa, imbetzes, s'8 de trìulas de su 2006 at inauguradu su Museu de Arte Cuntemporànea Istatzione de s'arte, chi collit una parte de annotu (belle 140 cantzos) de sas òperas suas. A pustis de su sutzessu de su museu, sas òperas suas sunt intradas in sas Istitutziones de importu prus mannu, che a su Palatzu Grassi de Venètzia, cun sa mustra "Italic" a incuru de Francesco Bonami, a su Palatzu Mirto e a sa Villa Borghese de Roma.

A pustis de sas espositziones reghentes in sos Istados Unidos e in unas cantas àteras manifestatziones europeas de importu mannu, Maria Lai est reconnota che a una intre sos artistas de importu e de annotu prus mannu de sa Sardigna.

Morit in su 2013 e benit sepultada in su campusantu de Ulassa, a curtzu a sos familiares suos.

A pustis de ses meses dae sa morte sua Laura Boldrini, Presidente de sa Càmera de sos Deputados, at promòvidu unu cunvegnu in ammentu suo in sa Sala de sa Reina in su Palatzu de Montetzitòriu.

Òperas postas in logos pùblicos

Pro s'opinione de s'artista s'òpera de importu prus mannu chi at fatu est A si ligare a su monte (Legarsi alla montagna).

  • Arrastos de leges (Orme di leggi), 2011, in s'Àula Noa de sos Grupos Parlamentares, Palatzu de Montecitòriu, Roma
  • Cosire e torrare a cosire in su diritu e in su revessu (Cucire e ricucire sul diritto e sul rovescio), 2010, in sa Facultade de Giurisprudèntzia de s'Universidade de sos Istùdios de Casteddu
  • Sa catura de s'ala de su bentu (La cattura dell'ala del vento), 2009, in su Parcu Eòlicu de Ulassa

Reconnoschimentos

  • Làurea honoris càusa in su 2004
  • Prèmiu ispetziale de sa giuria in su Prèmiu Dessì in su 2007
  • Prèmiu ispetziale de sa giuria in su Prèmiu Ciampi in su 2012

Maria Lai in sas regortas pùblicas

Maria Lai in sas colletziones privadas

Mustras personales

Mustras a pustis de sa morte

Curiosidades

Tzitas

(IT)
« Giocavo con grande serietà, a un certo punto i miei giochi li hanno chiamati arte »
(SC)
« Giogaia cun seriedade manna, a unu tzertu puntu sos giogos meos los ant mutidos arte »

(IT)
« Ogni opera parla più liberamente se è di autore ignoto »
(SC)
« Cada òpera faeddat de prus in manera lìbera si est de autore disconnotu »

(IT)
« La paura dell'arte è paura di esporsi »
(SC)
« Sa timoria de s'arte est timoria de s'espònnere »

(IT)
« Ogni essere umano può rifiutare la propria inquietudine, oppure cercare risposte nella religione o nell'arte »
(SC)
« Cada èssere umanu podet refudare s'oriolu suo, o chircare rispostas in sa religione o in s'arte »

(IT)
« Per il religioso la preghiera, per l'uomo libero la frequentazione dell'arte »
(SC)
« Pro su religiosu sa pregadoria, pro s'òmine lìberu sa frecuentatzione de s'arte »

(IT)
« Ogni religione stabilisce legami. L'arte scioglie i legami »
(SC)
« Cada religione istabilit ligàmenes. S'arte isorbet sos ligàmenes »


Riferimentos

  1. 1.0 1.1 1.2 Maria Lai, s'artista ogiastrina chi aiat ischidu ligare s'arte a su monte, in Ufìtziu Limba Sarda Ogliastra, 10 làmpadas 2020. URL consultadu su 31 trìulas 2021.
  2. (IT) Albero genealogico, in www.myheritage.it. URL consultadu su 7 maju 2020.
  3. Oe Cardedu
  4. (IT) Il capo di quel filo, in lanuovasardegna.gelocal.it.
  5. (IT) VIVA ARTE VIVA – Gli artisti, Biennale di Venezia.
  6. (IT) Maria Lai (1919 – 2013), Documenta 14.
  7. A proposito di Maria Lai - M77Gallery - Msettantasette, in M77Gallery - Msettantasette. URL consultadu su 16 santandria 2018.
  8. (IT) La Fiber Art torna al Museo del Tessile con Maria Lai e Franca Sonnino, in VareseNews, 1º freàrgiu 2019. URL consultadu su 4 freàrgiu 2019.
  9. (IT) Maria Lai. Tenendo per mano il sole, in MAXXI, 19 làmpadas 2019. URL consultadu su 9 cabudanni 2019.
  10. (IT) Mostra: Maria Lai: Seguite il ritmo, in iicparigi.esteri.it. URL consultadu su 7 maju 2020 (archiviadu dae s'url originale su 3 nadale 2019).
  11. (IT) Ulassai, una perla incastonata nel cuore dell'Ogliastra: Maria Lai, in www.saperdaesuentu.it. URL consultadu su 7 maju 2020.

Bibliografia

Artìculos ligados

Àteros progetos

Ligàmenes esternos

Controllu de autoridadeVIAF (EN294007078 · ISNI (EN0000 0004 1815 0234 · BNF (FRcb17755061s (data) · GND (DE119395665 · LCCN (ENn89659082 · RKD (EN487291 · SBN (ITCAGV011640 · SUDOC (FR166104434 · ULAN (EN500268665 · WorldCat Identities (ENn89-659082