Tyn artikel ńy bůł jeszcze sprawdzůny we poprawnośći zapisowańo Steuerowům uortografijům a gramatycznyj. Jeli zdo Ći śe, co je to fest do porzůndku narychtowany artikel, symńij tyn muster.Tyn artikel niy bōł jeszcze sprawdzōny we poprawności zapisowaniŏ Ślabikŏrzowym szrajbōnkym a gramatycznyj. Jeli zdŏ Ci sie, co je to fest do porzōndku narychtowany artikel, symnij tyn muster.
Tyn artykuł może wymŏgać napisaniŏ ôd nowa.
Jedyn ze używŏczōw zasugerowoł to skuli:
za srogi udzioł tuplikorza we tworzyniu artikla, mōc polōnizmōwJak możesz, to pōmōż abo we przeredagowaniu tego artykułu, abo zmiyń go tak, żeby wszyjske felery z niego wychrōnić.
Irlandyjo, Republika Irlandyje (Éire, Poblacht na hÉireann, połne mjano angelsko to jedźińy Ireland, co mo podkryślać důnżyńo zjydnoczyńowe ze Irlandyjům Půłnocnům) – państwo we Ojropje Zachodńij, człůnek Uńije Ojropejskij. Zajmuje wjynkszość placu wyspy uo tym samym mjańe.
Admińistracyjny tajlůng
Wyspa Irlandyjo tajluje śe na 4 historyczne prowincyje, a uůne na 26 hrabstwůw ńyzoleżnych uod jejich tajlůngu na Irlandyjo a Půłnocno Irlandyjo.
Irlandyjo to dymokracyjo parlamyntarno. Jeji systym prawny je uoparty na prawje zwyčajowym i ustawodawstwje uchwalanym bez parlamynt zgodńy s kůnstytucyjům.
Přepisy Uńje Ojropejskej majům moc prawno we Irlandyji. Kůnstytucyjo irlandzko, přijyntao 29 grudńa1937, uopisuje forma řůndu a tyž defińuje wuadza i fůnkcyje Prezydynta, uobu izb parlamyntu (Oireachtas) jako i řůndu. Defińuje tyž struktura i wadza sůndu a uopisuje podstawowe prawa uobywatelske. Akt Republiki Irlandyji s 1948 zerwou uostatńy formalne zwjůnzki s Wjelgům Brytańiům. Irlandyjo uodzyskoua ńypodlygość we 1921.
Prezydynt je gowům państwa i je wybjerany we wyborach bezpośredńich na kadyncyjo, kero trwa 7 lot. Ta sama perzůna može być prezydyntym ino dwukrotńy. Bjerne prawo wyborče přisůgiwo uobywatelům, keři ukůńčyli 35 lot. Uod 1997 prezydyntym Irlandyji je Mary McAleese. Uobowjůnzkym prezydynta je stańy na stražy kůnstytucyji a uoficjalne reprezyntowańy narodu. Ńymal wšyjstke uprawńyńo přiznawane mu bez kůnstytucyjo wykůnuje uůn za radům řůndu.
Taoiseach (prymjer) stoji na čele řůndu i je mjanowany bez prezydynta na wńosek Dáil Éireann (izba ńižšo parlamyntu). Taoiseach nůminuje inkšych čuůnkůw řůndu (uogůuem ńy myńi kej śedmju i ńy wjyncyj kej pjyntnastu), kerych muśi zaakceptować Dáil Éireann. Nůminuje tyž jydnygo čuůnka řůndu, zwanygo Tánaiste, kery peuńi fůnkcyjo wiceprymjera. Bertje Ahern je prymjerym Irlandyji uod čerwca 1997, a Michael McDowell pouńi fůnkcyjo Tánaiste.
We irlandzkym parlamyńće sům dwje izby:
Dáil Éireann je izbům ńižšům, kero je wybjerano we wyborach bezpośredńich. Zaśodo we ńij 166 posuůw. Je uodpedźalno za uchwalańy ustaw. Jeji čuůnkowje sům wybjerańi we wyborach proporcjůnalnych i powšychnych. Ńy ma sam pojyńćo kadyncyjnośći, Ůstawa Wyborčo godo ino uo přiznańu parlamyntowi peunůmocńictw na uokres 5 lot. Štyry guůwne partyje polityčne reprezyntowane we Dáil Eireann to: Fianna Fáil (Žouńyře Přeznačyńo) i Progressive Democrats (Průgresywne Dymakraty) (kere uobecńy twořům koalicyjo řůndowo uoroz ze Partjům Źelůnych a kilkůma posuůma ńyzaležnymi) a Fine Gael (Plymje Gaelůw) i Labour Party (Partja Roboty);
Seanad Éireann je izbům wyžšům i pośado guůwńy rola doradčům. S jeji 60 čuůnkůw, 11 je nůminowanych bez Taoiseacha, natůmjast rešta je wybjerano, we 5 kurjach uopjerajůncych śe na uokreślůnych grupach spouečno-zawodowych a bez absolwyntůw Narodowygo Ůńiwersytetu Irlandyji i Ůńiwersytetu we Dublińy.
Samořůndy lokalne sům admińistrowane bez 114 wuadz lokalnych, kere sům uodpedźalne, mjyndzy inkšymi, za: mjyškalńictwo i baukůnšt, transport drůgowy i bezpječyństwo, kanalizacyjo, ińicjotywy dotyčůnce rozwoju i kůntrola nad ńimi, rekreacyjo, uochrůna środowiska, rolńictwo, edukacyjo i půmoc spouečno. Samořůnd lokalny je finansowany tajlowo bez řůnd cyntralny a tajlowo bez lokalne źrůda, we tym lokalne dowki.
Intercity-train
Historyjo
Kalyndarjům
VI tyśůncleće p.n.e. - nojwčeśńijše ślady ludzkej bytnośći, pjyrwśi mjyškańcy šmaragdowyj wyspy budujům mygalityčne budowle take kej Newgrange (pono nojstaršo znano budowla we Ojropje) i Loughcrew
500-200 p.n.e. - nojprawdopodobńij wtedy na wyspa dotarli Celtowje
430-490 - prawdopodobńy we tych latach na wyspje dźouou śwjynty Patryk, kerymu připisuje śe chrystjańizacyjo Irlandyji
ok. 700 - Irlandyjo bůua podźelůna na 150 tzw. mouych krůlestw, couům wyspům řůńdźili ze wzgůřa Tara arcykrůlowje, kerym formalńy podlygali krůlowje prowincyji, rygjůnůw i mouych krůlestw
795 - počůnek najozdůw wikingůw na Irlandyjo
ok. 800 - prawdopodobno data ukůńčyńo Book of Kells, jydnygo s nojpjynkńijšych manuskryptůw
1014 - bitwa pod Clontarf, we kerej arcykrůl Brian Boru zwyćežůu wikingůw; kres wikińskej důminacyji
1155 - krůl Angliji Hynryk II Plantagynet uzyskou zgoda papježa Hadrjano IV, Anglika, prawdopodobńy we formje bulli Laudabiliter (jej autyntyčność je kwestjůnowana), na nojazd na Irlandyjo
1169 - we Irlandyji wylůndowali za zgodům Hynryka II Anglůnormanowje poprošyńi bez jydnygo s lokalnych krůlůw uo půmoc
1172 - Hynryk II přibůu s armjům do Irlandyji, kera uznoua jygo zwjeřchńictwo; bez stu lot Anglůnormanowje podbili znočnům tajla wyspy
1315 - na zaprošyńy ńykerych irlandzkych uwadcůw na wyspa přibůu ze Škocyji wroz s wojskym Edward Bruce; korůnowany krůlym Irlandyji průbowou we krwawyj kampańji podbić wyspa; zginůu we 1317
ok. 1430 - krůl Angliji sprawowou wadza yno nad Dublinym i uokolicůma (tzw. Pale - Palisada)
kůńec XV wjeku - Tudoři rozpočyli powolny podbůj Irlandyji
1541 - wjynkšość irlandzkych wjelmožy uznoua Hynryka VIII krůlym Irlandyji; ńy uznali go ale gowům Kośćoua i pozostali při katolicyzmje
1580 - rebelijo irlandzkych katolikůw
1593-1603 - wojna dźeśyńćoletńo, kerej kulminacyjnym půnktym bůua bitwa pod Kinsale; irlandzcy arystakraći půńyśli klynska i we 1607 uopuśćili wyspa
1605 - počůnek kolůńizacyji Ůlsteru bez prezbiterjan ze Škocyji; podpořůndkowańy prawne ludnośći Irlandyji krůlowi Angliji i zńyśyńy celtyckych praw
1641 - wybuch rebeliji we Irlandyji; rok půźńij we Angliji wybucha wojna důmowo, co pozwoliuo wyspje uzyskać pewno ńyzaležność
1649 - Oliver Cromwell přibůu do Irlandyji na čele swojej armji; masakra we Drogheda; třiletńo bezlitosna kampańo přiwraco angelsko wuadza na wyspje
11 lipca (1 lipca) 1690 - bitwa nad řekům oyne, we kerej wojsko protestanckigo krůla Angliji Wilhelma Uorańskigo pokůnouy katolicko armja uobalůnygo krůla Jakuba II. Půunocnoirlandzcy protestańći do terozki śwjyntujům we ročńica zwyćynstwa (a dokuadńij dźyń po ročńice, tj. 12 lipca)
1691 - ludność katolicka zostoua pozbawjůna wšelkych praw cywilnych i ekůnůmičnych (m.in.: pośadańo drůgich kůńi, nošyńo brůńi, učyńo we škouach)
1791 - powstowo Towařistwo Zjydnočůnych Irlandčykůw (Society of United Irishmen), kerygo guůwnym ideolůgym bůu Wolfe Tone. Celym stowařišyńo bůua walka uo ymancypacyjo katolikůw irlandzkych, růwne prawa wyborče, uoderwańy Irlandyji uod Wjelgij Brytańji i utwořyńy republiki
1870 - Izaak Butt zaińicjowou ruch Home Rule - autůnůmji do Irlandyji; bez 20 lot trwouy starańo uo uchwalyńy Home Rule we brytyjskym parlamyńće; bez wjynkšość tygo času kerowou ńimi Charles Stewart Parnell
1893 - powstowo Liga Gaelicko majůnca na celu "deanglizacyjo irlandzkigo narodu".
1900 - powstowo Zjydnočůna Partja Irlandzka, na čele kerej stanůu John Edward Redmond; walka uo uchwalyńy Hůme Rule začua śe uod nowa.
1905 - Arthur Griffith, čuůnek Ligi Gaelickij, zouožůu uorgańizacyjo Sinn Féin (My Sami); wartko kůntrola nad njům přejyli čuůnkowje IRB
1912 - ustawa uo Home Rule bůua corozki bližey uchwalyńo, protestańći s Ůlsteru utwořili uoddźouy uo nazwje Uochotńiki Ůlsterscy, katolicy powouali Irlandzkych Ůchotńikůw, a James Connolly utwořůu socyjolistyčnům Armje Uobywatelskům
1914 - wybuch I wojny śwjatowej; tyśůnce irlandzkych uochotńikůw wstůmpiuy do brytyjskej armji (w Irlandyji ńy mo poboru do wojska), co popjerouo dowůdztwo Irlandzkych Uochotńikůw
23 kwjetńa1916 - Powstańy wjelganocne, Pádraig Pearse (Patrick Pearse) proklamowou Irlandyjo ńypodlyguům republikům; dwa tyśůnce powstańcůw (republikańy s Irlandzkych Uochotńikůw i čuůnkowje Armji Uobywatelskij) stawiuo čoua brytyjskej armji; wjynkšość mjyškańcůw Irlandyji ńy poparua powstańa; po 6 dńach powstańy upado; Brytyjčycy wykůnali wyroki śmjerći na 16 přiwůdcach powstańo (m.in. na Pádraicu Pearśe i Jameśe Cůnollym); spouečyństwo Irlandyji začyuo popjerać powstańcůw i ich idee; začyuy śe masowe areštowańa; Michael Collins (jydyn s powstańcůw) překštoućiu Irlandzkych Uochotńikůw we Irlandzko Armja Republikańska (IRA)
1918 - powstou ńylygalny (z půnktu widzyńo Brytyjčykůw) řůnd irlandzki s Eamonym de Valerům na čele (tyž jydyn s powstańcůw)
lato 1919 - počůnek wojny uo ńypodlygość; IRA prowadźiua wojna partyzanckům, a Brytyjčycy uodpowjydźeli terrorym
lipjec 1921 - Michael Collins i Arthur Griffith podpisali traktat; powstoua zuožůna s 26 hrabstw Irlandyjo (Wolne Państwo Irlandzke), majůnca status brytyjskigo důmińům (krůl brytyjski gowům państwa), los 6 hrabstw půunocnych (Irlandyjo Půunocno) mjou być rozstřigńjynty we přišuośći
kwjećyń 1922 - wybuch wojny důmowyj mjyndzy ńyuznojůncům traktatu tajlaůn IRA, a wojskůma Wolnygo Państwa Irlandzkigo (čyli tam tajlům IRA, kero traktat uznoua)
moj 1923 - IRA antytraktatowo uznoua swojo poražka; we wojńy důmowyj zginyuo ůngyfer tyśůnca ludźi, we tym Michael Collins; Artur Griffith zmar we jeji trakće na hercklekot
wřeśyń 1933- Uotwořyńy Fine Gael (Růd Irlandčykůw). Jej přiwůdcům zostou Eoin O'Duffy
20 listopada1936 - Sformowańy bez O'Duffygo "Irlandzkej Brygady" (Irish Brigade), kero wźůna udźou we hišpańskej wojńy důmowej po strůńy gyn. Franco. Irlandčycy walčyli tyž po strůńy Republiki. Řůnd Irlandzki natůmjast uůgośiu neutralne stanowisko wobec uobu strůn kůnfliktu
29 grudńa1937 - wejśće we žyće kůnstytucyji. Na jej mocy Wolne Państwo Irlandzke překštouca śe we Irlandyjo, čyli přestaje być tajlům Wjelgij Brytańji.
1949 - Irlandyjo uoficjolńy překštoućiua śe we republika
1959 - Eamon de Valera zostou prezydyntym Irlandii. Fůnkcyjo ta sprawowou do 1973
Stanisław Grzybowski "Historia Irlandii", Wrocuaw 1998
katolicy - 88,4%
anglikańy - 2,9%
prezbiterjańy - 0,52%
muzuumańy - 0,49%
metodyśći - 0,25%
žydźi - 0,2%
wyznawcy inkšych religii uok. 3%.
Choćaž bez wjeki Irlandyjo bůua uwažano za jydyn s nojbardźij katolickych krajůw na śwjeće, uobecńy uobserwuje śe znočůncy spadek ličby praktykujůncych, kery spad uod lot śedymdźeśiůntych s poźůmu 90% do 45% we skali kraju. W ńykerych dźelńicach Dublina do kośćoua co ńydźela chodźi uod 8% do 15% ludnośći[1].
Wojsko
Armiyjo Irlandzko mo 8.500 zawodowych žouńyři i 13.000 rezerwowych. Tak moua ilość wojsko je spowodowano neutralnośćůn Irlandyje (np. ńy je čuůnkym NATO). Půmimo to Irlandyjo je zaangažowano we misyjoch pokojowych
Gospodarka
Nojwažńijšymi gouyńźůma gospodarki irlandzkej sům industryje:
Rozwůj gospodarki přebjyga dwutorowo - s jydnej strůny bowjym zachynca śe do rozwoju prywatnej ińicjotywy, s drůgi zaś - zostawja podstawowe gouyńźe gospodarki we rynkach państwowych a usůgi majůnce klučowe znočyńy do kraju. Irlandyjo je jydnym s nojšybćij rozwijajůncych śe gospodarčo państw ůńijnych. W latach 1987-1997 wzrost gospodarčy śyngou 6% we stosůnku ročnym. Uobecńy Irlandyjo, uobok Norwygije i Šwajcaryje, je krajym uo nojwyžšym PKB per capita we Ojropje. Gospodarka je śćiśle uzaležńůna uod handlu, a guůwńi partneři to Wjelgo Brytańja, Ńymcy, Francyjo a Stany Zjydnočůne. Dowki stanowjům 30% PKB Irlandii.
Stawki dowki dochodowy uod uosůb fizyčnych to 42% a 20% s šerygym ulg. Podatek dochodowy uod firm je nojńižšy we starej ŮE i wynośi 12,5%, co bywa čynsto podawane kej jydyn s guůwnych čynńikůw napuywu inwestycyji zagrańičnych do Irlandii. Podstawowa stawka podatku uod towarůw i usůg wynośi 21%. Irlandyjo mo nojwyžša we Ojropje puaca mińimalnům wahajůncům śe uod 39% do 77% středńij krajowyj we zaležnośći uod branžy. Pod wzglyndym HDI Irlandyjo zajmuje 5. mjejsce na śwjeće, a pod wzglyndym HPI 18. mjejsce na 19 nojbardźij rozwińjyntych państw.
Irlandzka gospodarka je tyž jydno s nojmyńi innowacyjnych gospodarek we Ojropje s poźůmym wydatkůw na badańo i rozwůj 1,2% PKB.
Industryjo
Fynůmynym irlandzkej gospodarki na skala śwjatowům bůu śilny rozwůj přymysuu wysokych technolůgii, kery přičyńiu śe do wzrostu gospodarčygo na poźůmje 15,8% ročńy. Inwestycyje we růžnygo rodzaju gouyńźe přymysuu tygo kraju wyńikouy ze stratygičnygo pouožyńo Irlandii (přičůuek amerykańskych inwestorůw interesujůncych śe rynkym ojropejskym).
Šybki rozwůj Irlandyjo zawdźynčo půmocy Uńji Ojropejskij, dugoletńim zwolńyńům podatkowym, a tyž stosůnkowo tańij śile robočej. Přińosuo to kořiśći přede wšyjstkym uośrodkům rygůnalnym, gdźe přymysu uoparty je guůwńy na přetwůrstwje puodůw rolnych. Rozwinůu śe přymysu zbožowo-muynarski, mlečarski, browarńictwo a produkcyjo wysoko procyntowych alkoholi - whisky.
Rolńictwo
Rolńictwo pozostaje jydno s nojwažńijšych gouyńźi gospodarki. Je uůno wysoko zmechańizowane i daje zatrudńyńy 9,5% ludnośći. Produkcyjo wouowiny i mlyka stanowi 58% uůgůuu produkcyji rolnej. Uolbřimjům wjynkšość we rolńictwje stanowjům moue gospodarstwa rolne. Powjeřchńo přeznačůna pod uprawy rolńiče je ńywjelga, za to wysoce produktywno. Guůwnymi roślinůma uprawnymi sům zboža, buraki cukrowe a kartofle. Uolbřimje uobšary uůnk i spřijajůncy klimat pozwalajům na couoročny wypas zwjeřůnt.
Surowce naturalne
Zasoby surowcůw naturalnych we Irlandyje sům ńywjelge. Irlandyjo mo zuoža cynku a ouowju, kere uodkryto na počůntku lot 90. XX w. Wydobywa śe přede wšyjstkym gips, rudy cynku (164 tys. t. ročńy) i ouowju (45 tys. t. ročńy).
Transport
Stratygične znočyńy mo transport samochodowy. Irlandyjo mo gynstům śeć drůg, kere čynsto ńy sům ale we nojlepšym stańy. Śeć drůg uobejmuje 92.327 km, s čygo yno uok. 280 km majům standard autobany (mařec 2007). W uostatńich lotach prowadzuůna je rozbudowa, a moderńizacyjo autostrad na wjelu uodćinkach we couym kraju. Śeć kolejowo je dugo na 1.944 km.
Nojwažńijšymi portami handlowymi sům Dublin a Cork, a morsko žyglůga handlowa ličy 150 statkůw. Nojwjynkšym portym morskym je Dublin, zaś přewozy transatlantycke uobejmujům přede wšyjstkym Cork. Přistańy průmowe we Dublińy, Dun Laoghaire a Rosslare zapewńajům pouůnčyńo s guůwnymi portůma Wjelgij Brytańii.
Zbudowano we XVIII i XIX w., a nastympńy moderńizowano śeć kanouůw suužy přede wšyjstkym do přewozu towarůw, leč mo tyž znočyńy turystyčne.
Mjyndzynarodowe porty lotńiče we Dublińy, Cork, Knock a Shannon sům znůne tyž kej štrefy wolnocuowe. Irlandyjo mo 40 lotńisk krajowych i mjyndzynarodowych. Pouůnčyńo transatlantycke uobsůgiwane sům bez Shannon i Knock, zaś ojropejske bez Kerry, Cork, Dublin, Galway i Sligo. W pouowje 1990 wšyjstke lotńiska uobsůgiwouy ůngyfer 10,5 mln pasažerůw.
W Irlandii uobowjůnzuje ruch lewostrůnny.
Charakterystyčne potrawy
Nojbardźij znůnym dańym irlandzkym je rodzej gulašu s jagńjyńćiny abo barańiny. Mjynso duśi śe s kartoflamiy, cebulům, marchewkům, porym i kašům jynčmjynnům. Uod XIX stolećo kartofle sům podstawům djety Irlandčykůw. Tradycyjny gulaš irlandzki podaje śe s buchtamiy robjůnymi s uoju.
Uośwjata
Charakteryzuje ja śilny ajnflus Kośćoua katolickigo na průgrům naučańo, řadko spotykany uobecńy we krajach ojropejskych.
Šport
Ńy mo znočůncych uośiůngńjyńć (moua ličba ludnośći). Ino we ńykerych dyscyplinach, guůwńy we Rugby reprezyntacyjo narodowo gro we puchaře 6 narodůw a uodnośi we ńim sukcesy. Mjyškańcy interesujům śe přede wšyjstkym "športůma narodowymi" (hurling, futbol gaelicki) i lokalnymi rozrywkůma. W škouach naćisk na šport je tyž ńywjelgi (1h we tygodńu) co powoduje wjelgi uodsetek ludźi uotůuych.
