Gschicht
608 v. Chr. hai d Perser, zsämme mit de Babylonier und de Meder, z erscht s assyrische Riich vom Assurbanipal zerschdört, und denn vo 550 vor dr Ziitwändi a Mesopotamie, Partie, Baktrie, Chliiasie und Agypten eroberet. S Achämenideriich isch vom Alexander em Groosse 330 vor dr Ziitwändi zerschdört worde. D Sassaniide hai sich as d Nochfolger vo de Achämenide gseh und s Neupersische Riich (224–651 noch dr Ziitwändi) gründet.
D Achämenide, 559-330 vor dr Ziitwändi
- Kyros II., 559-529. Er het s medische Riich 550 eroberet, 546 dr König vo Lydie, dr Krösus, besiigt, ganz Chliiasie, au die griechische Küschteschdedt, eroberet. Vo 545 bis 540 het er im Nordoschde Parthie und Baktrie iignoh, und 539 im Weschde Babylonie.
- Kambyses II., 529-522. Er het im Johr 525 Ägypte eroberet.
- Dareius I., 521-486. Im Johr 513 het er d Gebiet bis zum Indus eroberet. Er het d Ufschdänd vo de Grieche in Chliiasie niidergschlage (500-494) und derbii 499 Milet zerschdört. Denn het er s griechische Heimland agriffe, aber noch dr Schlacht vo Marathon (490) het er sich no Chliiasie zruggzoge.
- Xerxes I., 486-465, het Ufschdänd in Ägypte und in Babylonie underdruckt. Er het Griecheland agriffe, sich aber nach dr Schlacht vo Salamis (480) nach Sardis in Chliiasie zruggzoge.
- Artaxerxes I., 465–424. Under ihm isch Babylon d Hauptschdat worde.
- Darius II., 423–404, isch uf e Droon cho, nochdäm dr Sohn vom Artaxerxes I. ermordet worden isch vom Sogdianus, und er dr Sogdianus umbrocht het. Er het sich erscht in Griecheland afo iimische, nochdäm d Macht vo Athen z Syrakus broche worden isch.
- Artaxerxes II., 404–358, het im Peloponnesische Chrieg Schbarta underschdützt und drfür hai ihm d Schbartaner d Macht über ganz Chliiasie verschbroche. Si hai ihr Verschbräche nid welle halte, aber im Königsfriide vo 387 si die griechische Schdedt in Chliiasie widr an ihn gfalle.
- Artaxerxes III., 358–338, isch vom Wesir Bagoas ermordet worde.
- Artaxerxes IV Arses, 338-336, au är isch vom Bagoas ermordet worde.
- Dareius III., 336-330, isch vom Bagoas as König iigsetzt worde, aber won er nid gmacht het, was dr Bagoas het welle und dä ihn denn het welle vergifte, het er en zwunge s Gift sälber z drinke. 336 isch dr Philipp vo Mazedonie in Chliiasie iigfalle, und noch siim Dod het si Sohn, dr Alexander dr Grooss, d Perser im Johr 334 bi Granikos und 333 bi Issos gschlage. Dr Dareius isch vom Alexander em Groosse bi Gaugamela widr besiigt und denn vom Satrap Bessos umbrocht worde, und s Persische Riich isch undergange.
D Mazedonier, 305-129 vor dr Ziitwändi
Noch em Dod vom Alexander em Groosse isch siis Riich usenandergheit. Die westasiatsche Gebiet het dr General Seleukos, wo 321 Satrap vo Babylon worde isch, a sich grisse. Z erst het er Babylonie gnoh (312) und z Mesopotamie siis Riich gründet. Vo 305 het er si Macht im Oste bis zum Indus und im Weste bis noch Syrie und Anatolie usbreitet und 301 z Ipsus dr Antigonus I., im Alexander em Groosse si Nochfolger, gschlage und sich as Seleukos I. Nikator ändgültig vom Mazedonische König unabhängig gmacht. 281 het er die thrakischi Halbinsle (hüt Gallipoli annektiert und isch churz druf im gliiche Johr vom Ptolemäus Ceraunus, em Sohn vom mazedonische König vo Ägypte Ptolemäus I., ermordet worde.
Im Seleukos si Nochfolger isch dr Antiochus I. Soter gsi (281-261), denn het dr Antiochus II. vo 261 bis 246 gregiert, dr Seleukos II. vo 246 bis 225 und dr Seleukos III (225–223). Dr Antiochus III. dr Grooss (223–187) het ä Reform in dr Verwaltig vom Riich gmacht, won er die parallele militärische und zivile Befählsstrukture, wo sit em Alexander em Groose näbenenander gexistiert hai, vereinigt het und si ind Händ vo de Strategoi, de provinzielle Statthalter, ge het. Es het zwei Verwaltigszentre ge: im Oste Seleukia am Tigris und im Weste Sardis.
Wil si die griechische Stedt z Anatolie kontrolliert hai, dr Hellespont und d Landwäg vo Anatolie nach Syrie, hai d Seleuzide die politische und wirtschaftlige Entwicklige im Noche Oste stark beiiflusst. Aber scho in dr Mitti vom 3. Johrhundert hai d Seleuzide Parthie, Baktrie und Sogdiana verlore, und um 140 vor dr Ziitwändi si Persis, Elymais und Medie in d Händ vo de Parther gfalle.[1]
D Parther, 250 vor bis 224 noch dr Zitwändi
D Parther si en iranischs Volk gsi, wo vom 3. Joorhundert vor dr Zitwändi aagfange het, im Gebiet vom hütige Iran e Riich ufzbaue. Zur Zit vo sinere grösste Usdeenig het das au groossi Däil vo Mesopotamie, vom südwestlige Middelasie und e baar Randgebiet umfasst. D Arsakide si die regierendi Dünastii gsi. Vom erste Joorhundert vor dr Zitwändi aa si d Komflikt zwüsche de Parther und Rom hüfig gsi. Im 1. und 2. Joorhundert noch dr Zitwändi isch s Partherriich vo meerere Bürgerchrieg erschütteret worde. Gege d Römer häi sich d Parther im groosse Ganze chönne weere, aber au dr Abweerkampf gege d Steppevölker (Sake, Kuschana) an dr Nordostgränze isch e ständigi Belastig für s Riich gsi. In dr Persis het denn am Aafang vom 3. Joorhundert e Revolte under em lokale Fürst Ardaschir I. aagfange, wo schliesslig dr letscht parthisch König Artabanos IV. in ere Schlacht gschlaage und döödet het.
D Sassanide, 224–651 noch dr Ziitwändi
D Sassanide under em Ardaschir I. hai d Parther unterworfe und es Riich gründet, wo sich ständig im Oste und im Weste het müesse behaupte. D Regierig isch straffer organisiert und d Kontrolle vo dr zentrale Regierig über d Provinzstatthalter isch verscherft worde. Dr Staat het d Wirtschaft vom Land verbesseret, het Stroosse baut und au in dr Agrikultur investiert. Das het zun erä Blüete vo dr iranische Kultur gfüehrt. Die alte persische Brüüch hai grösseri Bedütig übercho, so isch dr Zoroastrianismus Staatsreligion worde und es het Ziite ge, wo Anderschgläubigi verfolgt worde si. In dr Architektur si zum Deil Riisegebäud baut worde, wie d Paläst z Ktesiphon, z Fīrūzābād, und z Sarvestan. In dr Kunst si d Skulpture, wo in Chalchsteifelswänd z Schāhpūr (Bischapur), z Naqsch-e Rostam odr z Naqsch-e Rajab iigmeisslet worde si, charakteristisch. D Literatur in Pahlawi, dr Sproch vo de Sassanide, isch mit Übersetzige us fremde Kulture beriicheret und d Wüsseschafte si gförderet worde.
- Ardaschir I., 226–241, isch dr Gründer vom Sassanideriich gsi.
- Schapur I., 241–272. D Nordgränze vom Sassanideriich isch im Norde bi Sogdiana und Georgie gsi, si Südgränze bi dr arabische Masunregion. Im Weste hai die obere Däler vom Tigris und vom Euphrat drzueghört und im Oste het dr Indus d Gränze bildet.
- Bahram I., 273–276
- Bahram II., 276–293
- Bahram III., 293
- Narseh, 293–302
- Hormizd II., 302–309
- Schapur II., 309–379. Under ihm isch d Avesta, d Sammlig vo de heilige Teggscht vom Zoroaschtrianismus, fertig worde. S het au Verfolgige vo Anderschgläubige wie Chrischte ge.
- Ardaschir II., 379–383
- Schapur III., 383–388
- Bahram IV., 388–399
- Yazdegerd I., 399–421
- Bahram V., 421–438. Am beschte bekannt as Bahram-e Gur. 427 het er än Invasion vo de Hephthalite abgwehrt und dr persisch Iifluss in Zentralasie vergrösseret.
- Yazdegerd II., 438–457
- Peroz I., 457–484
- Balasch, 484–488
- Kavadh I., 488–496, im Johr 496 isch er vo de Adlige abgsetzt worde.
- Djamasp, 496–498
- Kavadh I., 498–531
- Chosrau I. (oder Anuschirvan), 531–579, isch dr berüehmtisch vo de Sassanide. Er het dr Schdaat reformiert: Schdüüre uf Land, än Armee wo uf dr König und nit uf d Feudalherre loost, ä Bürokratie wo dr Zentralregierig ghört.
- Hormizd IV., 579–590
- Chosrau II., 590-628. Under ihm isch s Sassanideriich am gröschde gsi.
- Kavadh II., 628
- Yazdegerd III., 632-651. D Araber hai Persie 632 agriffe, und d Schlacht vo al-Qādisiyyah im Johr 636 het s Ändi vom Sassanideriich bedütet.