Mae'r erthygl hon yn cynnwys rhestr o ddwbledi a geir yn y Gymraeg.
Mae gan yr iaith nifer o ddwbledi brodorol, sef pan mae'r un gair neu fôn Proto-Indo-Ewropeg gwreiddiol wedi datblygu mewn ffyrdd gwahanol dros amser i roi geiriau gwahanol inni yn yr iaith fodern. Er enghraifft, roedd y bôn *h₂eHs- yn golygu "llosgi" ym Mhroto-Indo-Ewropeg. Pan ychwanegwyd olddodiad enw haniaethol ato, creodd hyn y gair *h₂eh₁ter- "llosgedd", sef "tân". Datblygodd y gair hwn yn *ātis ac yna *ātinos ym Mhroto-Celteg, wedyn i *ọdɨn yn y Frythoneg ac i'r ffurf odyn mewn Cymraeg Modern. Ar wahân i hyn, derbyniodd yr un bôn gwreiddiol *h₂eHs- olddodiad gwahanol i greu enw gweithredol. Rhoddodd hyn y gair *h₂stḗr "llosgwr", sef "seren". Daeth hwn atom trwy *sterā Broto-Celteg a *ster Frythoneg i'r gair seren heddiw. Gellir dweud felly mai dwbledi yw odyn a seren yn y Gymraeg gan eu bod yn rhannu'r un bôn Proto-Indo-Ewropeg gwreiddiol.
Yn ogystal â dwbledi brodorol yn codi yn yr iaith, mae'r Gymraeg wedi benthyca geiriau yn helaeth trwy'r ganrifoedd, sydd wedi arwain at nifer o ddwbledi eraill yn ymddangos. Lladin a Saesneg yw dwy brif ffynhonnell geiriau benthyg yn y Gymraeg a chan mai ieithoedd Indo-Ewropeaidd yw'r rhain, mae'r tair iaith yn rhannu llawer iawn o'r un bonau gwreiddiol. Ym Mhroto-Italeg, er enghraifft, datblygodd *h₂stḗr "seren" yn *stērolā ac yna i stēlla yn Lladin. Benthyciwyd y gair hwn i mewn i Gymraeg cynnar i gyfeirio at yr ŵyl Babyddol a oedd yn dathlu dyfodiad seren a arweiniodd y doethion at y Baban Iesu i'w addoli, sef yr Ystwyll. Dwbledi yw odyn, seren ac Ystwyll felly.
Gellir olrhain tarddiad y geiriau canlynol yn ôl i Broto-Indo-Ewropeg. Yn aml iawn ymhlith y geiriau benthyg, Lladin oedd ffynhonnell gair benthyg i'r Saesneg a fenthyciwyd yn nes ymlaen i'r Gymraeg. (Noder nad yw'r tabl hwn yn rhestru pob dwbled sydd yn bodoli ac y gellir ychwanegu ato.)
| Bôn Proto-Indo-Ewropeg | Geiriau brodorol | Geiriau benthyg | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| O'r Lladin | O'r Lladin trwy'r Saesneg | O'r Saesneg | O'r Roeg trwy'r Saesneg | O ieithoedd eraill (pob un trwy'r Saesneg oni ddywedir yn wahanol) | ||
| *albʰós "gwyn" | Alpau | Alban (yn syth o'r Wyddeleg) | ||||
| *bak- "pèg, pastwn" | bachyn | baglau | pèg (Germaneg) | |||
| *bikkos "bach" | bach, bychan | |||||
| *bʰask-[1] "sypyn" | baich | ffagod, ffasgydd | ||||
| *bʰeg "plygu, crymu" | banc, mainc | |||||
| *bʰel- "chwythu, chwyddo" | bol | Belg (ôl-ffurfiad) | bolster, ffôl, powld | ffalws | ||
| *bʰendʰ- "rhwymo, clymu" | moes (dan ddylanwad y Lladin) | band, bond | ||||
| *bʰer- "dwyn, cario" | aber, aberth, arfer, cymer, ofer, bryd, bron (tebygol) | affêr | offrwm | berfa, brest | ||
| *bʰer- "berwi" | berwi | burum[2] | ||||
| *bʰerǵʰ- "codi, uchel, bryn" | bre ("bryn"), brenin, bri, braint, bwrw, Ffraid (santes), lledrith | bwrdais (Germaneg neu Ladin) | ||||
| *bʰleh₃ "blodyn" | blodyn | fflora | ||||
| *bʰrewh "berwi, bragu" | berw, brwd | |||||
| *bʰren- "amddiffyn, ymyl" | amrant, brwd | ffrynt (tebygol) | ||||
| *bʰuH- "mynd yn, tyfu, ymddangos" | bod, bôn, dod | prawf | bwthyn | ffiseg, ffisig, ffylwm | ||
| *dem- "adeiladu, trefnu" | defnydd | domestig | ||||
| *demh₂- "dofi" | dafad, dof, goddef | danjerus, danto | ||||
| *deḱ- "cymryd, canfod" | da | dysgu | dogma | |||
| *déḱm̥ "deg"[3] | deg, ugain[4] | desi- | deca- e.e. decagon, decapod | |||
| *deḱs- "de"[5] | de (y gwrthwyneb i chwith a gogledd), deche | |||||
| *deyḱ- "dangos" | bendith, melltith | digidol | tocyn | |||
| *dóru "coeden" | derw, derwydd[6] | tar, triw | ||||
| *dwóh₁ "dau" | dau, dwy, ugain[7] | beic, bi-, bisged[8] | ||||
| *dyew- "bod yn llachar, awyr" | Duw, dydd, heddiw | diwinydd, diwrnod, y blaned/dydd Iau | siwrnai | |||
| *dʰeh₁- "dodi" | rhoi, dadl, cred | ffaith (diffaith, effaith, perffaith ac ati) | ethos, thema, theo- e.e. theobromin, theocratiaeth | |||
| *dʰelgʰ- "dyled" | dylwn, dyled | |||||
| *dʰewbʰ-, *dʰewb- "dwfn" | du, dwfn, dŵr | dipio | ||||
| *dʰwer- "drws" | dôr, drws | fforwm | ||||
| *gerh₂- "galw'n gryg, garan" | garan | crac, craen | ||||
| *gʰeh₁bʰ- "gafael, cymryd" | gafael, gafl, yr Eifl | abl | ||||
| *gʰer- "rhwbio, malu, dileu" | bras | gros | ||||
| *gʷḗn "gwraig" | benyw, menyw | gynaeco- e.e. gynaecoleg | ||||
| *gʷerH- "canmol, dyrchafu" | bardd, barn, brawd ("barn"), brennig | gras | ||||
| *gʷeyh₃- "byw" | bwyd, byd, byw | bio- e.e. bioleg, bioamrywiaeth, swo- e.e. swoleg, swoplancton | ||||
| *gʷṓws "gwartheg" | baw, bugail, buwch | |||||
| *gʷréh₂us "trwm" | breuan | baro- e.e. baromedr, barograff | ||||
| *gʷʰedʰ- "gofyn, gweddïo" | gweddi | betws | ||||
| *gʷʰer- "twym, poeth" | gwres | ffwrn, ffwrnais | burum[9] | thermo- e.e. thermomedr, thermodynameg | ||
| *ǵenh₁- "geni" | geneth, geni | Nadolig | Genesis, injan, naïf | |||
| *ǵeh₂r- "galw" | gair | slogan (Gwyddeleg) | ||||
| *ǵneh "gwybod" | adnabod | Gnostig | ||||
| *ǵr̥h₂nóm "grawn" | grawn | graen | ||||
| *ǵʰelh₃- "ffynnu, gwyrdd, melyn" | glân, glas, gloyw | gold ("Calendula") | cloro- e.e. cloroffyl, cloroplast | |||
| *Hreth₂- "rhedeg, rholio" | gwared, rhedeg, rhod | |||||
| *h₁ebʰros "ywen" | Efrog, efwr | |||||
| *h₁éḱwos "ceffyl" | ebol | hipopotamws | ||||
| *h₁el- "llwyd, carw, rhai
coed â rhisgl golau" |
elain | elc | ||||
| *h₁lengʷʰ- "ysgafn" | llai, llamu | |||||
| *h₁néwn̥ "naw" | naw | nona- | ||||
| *h₁rewdʰ- "coch" | rhudd | rwbela | ||||
| *h₁weydʰh₁- "rhannu" | gweddw, gwŷdd ("coed"), Gwyddel (posibl) | |||||
| *h₂eǵ- "gyrru" | amaeth | act, actor | ||||
| *h₂eHs- "bod yn sych, llosgi, aelwyd, lludw" | odyn, sêr | Ystwyll | ||||
| *h₂eḱ- "miniog" | eithin, ochr, oged | astud[10] | asid | ocsi- e.e. ocsigen, deuocsid | ||
| *h₂er- "ffitio, gosod, rhoi at ei gilydd" | adrodd, rhif | arf, erthygl, urdd | artiffisial, artist, rheswm | harmoni | ||
| *h₂élyos "y tu hwnt, arall" | ail, arall, (h)oll, llall | |||||
| *h₂enh₁- "anadlu" | anadl, enaid | anifail (benthyciad dysgedig) | ||||
| *h₂enk- "troad, plygiad" | crafanc | angor | ongl | |||
| *h₂ep- "dŵr" | afanc, afon | acwariwm | epa | |||
| *h₂erh₃- "aredig" | aradr, aredig, erw[11] | |||||
| *h₂ey- "bywyd, oes" | ifanc, oes | ustus | ||||
| *h₂weh₁- "chwythu" | awel, gwynt | ffan | ||||
| *h₃dónts- "dant" | dant, dannodd | orthodonteg | ||||
| *h₃reǵ- "sythu, iawn, cyfiawn" | rhaith e.e. cyfraith, rheithgor, rhiain, rhi ("brenin") | real, rêl, rheol | reit, rhaca | anorecsia | ||
| *kadʰ- "gwarchod, gorchuddio" | caddug (tebygol) | het | ||||
| *kagʰ- "cymryd, cipio" | cae, caen, caer, cau | |||||
| *kap- "gafael, dal" | cael, caeth | cabidwl, disgybl, pregeth | capsiwl, cas ("cist"), cebl | bihafio, hafan, hebog | siaso (Ffrangeg o'r Saesneg) | |
| *kelh₁- "galw" | ceiliog | calan, clas | calendr, clasur, clir | |||
| *keh₂n- "canu" | canu, darogan | acen, cantores, ciconia | desgant, clasur | |||
| *kneh₂- "cnoi" | cnoi, cnuf | |||||
| *krey- "hidlo, gwahanu" | crwydr, crynu, pridd (tebygol) | consérn | critigol, diacritig, endocrinaidd | |||
| *ḱel- "gogwyddo" | clod, clust, clwyd, clyw, gogledd | |||||
| *ḱel- "gorchuddio" | celu, clyd | cell | ocwlt | helmed (Ffrangeg) | ||
| *ken "codi, dechrau" | bachgen, cain, cenedl, cynt | |||||
| *ḱers- "pen, corn" | carn, carw | corn | ceratin, rhinoseros | |||
| *ḱers- "rhedeg" | car | cwricwlwm, cwrs, sgwrs, swcwr | ||||
| *ḱḗr "calon" | craidd, cred | cordial, recorder | harten | cardiadd | ||
| *ḱm̥tóm "cant" | cant | sent (uned ariannol) | ||||
| *kʷer- "gwneud, adeiladu" | pair, peri, pryd, Prydain | Brython | ||||
| *kʷetwóres "pedwar" | pedair, pedwar | cwadratig | ||||
| *kʷeys- "canfod" | cur | sicr | siŵr "front" (Ffrangeg) | |||
| *kʷís "pwy, beth, a
(geiryn perthynol)" |
pa, pwy | |||||
| *kʷreyh₂- "prynu" | gwobr, prynu | |||||
| *lāp- "disgleirio" | llachar | lamp | ||||
| *leg- "gollwng dŵr" | dileu, llaith | |||||
| *legʰ- "gorwedd" | gwely, lle | |||||
| *lewk- "llachar, disgleirio, gweld" | llygad, lloer[12] | dydd Llun | lewc- e.e. lewcemia, lewcocyt | lincs (cath wyllt; Groeg trwy'r Lladin) | ||
| *leyǵʰ- "llyfu" | llyfu, llwy | |||||
| *linom "llin (planhigyn)" | llen, llin (planhigyn) | llin e.e. cromlin, llinyn, llinell | lein | |||
| *med- "mesur, cynghori, iachâd" | meddu, meddwl | meddyg, modd | ||||
| *medyos "canol" | Mehefin, mewn[13] | |||||
| *meh₁- "mesur"[14] | maint, mawr, mwy | mesur, syml[15] | metr | |||
| *mel- "rhwbio" | blawd, malu | melin, morthwyl | ||||
| *men- "meddwl, gweithgarwch ysbrydol" | amynedd | mans | ||||
| *mer- "marw, diflannu" | marw | post mortem | morgais (Ffrangeg[16]) | |||
| *mey- "newid, cyfnewid,
mynd heibio" |
mwyn e.e. er mwyn | mudo, symud | mwtanu | |||
| *médʰu "mêl, medd" | medd, meddw | |||||
| *méh₂tēr "mam" | modryb | metron | ||||
| *méryos "bachgen, merch" | merch, morwyn | |||||
| *morǵ- "goror, ffin" | bro | marc | martsio, mers (Germaneg) | |||
| *ne "nid" | na(d), ni(d) | |||||
| *negʷ- "noeth" | noeth | gymnasteg | ||||
| *neḱ- "marw, diflannu" | angau | neithdar | ||||
| *new- "newydd" | newydd | neo- | ||||
| *nébʰos "cwmwl, niwl" | nefoedd | nifwl, niwl (Germaneg neu Ladin) | ||||
| *népōts "ŵyr, disgynnydd, nai (posibl)" | nai, nith[17] | nepotistiaeth | ||||
| *nókʷts "nos" | heno, neithiwr, trannoeth, nos[18] | |||||
| *oḱtṓw "wyth" | wyth | octa-, octo- e.e. octagon, octopws | ||||
| *óynos "un, sengl" | hun(an), un | |||||
| *peh₃- "yfed" | yfed | bib | ||||
| *pekʷ- "coginio, aeddfedu" | pobi, poeth | bisged[19] , cegin, coginio | peptid, pwmpen | |||
| *per "mynd trwy, rhodio" | rhyd | porth | ffarwel, fferi, ffordd | |||
| *perkʷ- "amgylchynu, byd,
corff, bywyd, cryfder, coeden" |
perth | fferm (Germaneg) | ||||
| *perḱ- "agor, rhwygo, palu" | rhych | porchell | porc | |||
| *peth₂- "lledu, hedfan" | adain, adar, edn, hedfan | padell | pen ("ysgrifbin") | petal | ||
| *pewH- "bod yn lân, yn bur" | ir | pur | ||||
| *peyH- "saim, llaith" | Iwerddon | pin, pyg | ||||
| *peysḱ- "pysgodyn" | Wysg | pysgod | ||||
| *pénkʷe "pump" | pump | penta- e.e. pentagon, pentagram | ||||
| *pleh₁- "llenwi" | llanw, llawn | plws | ||||
| *pleh₂- "gwastad" | llaw, llawr, llechen, llodrau | palmwydd[20], plant[21], plannu[21] | piano (Eidaleg), plaen, pleser (Ffrangeg) | |||
| *pleh₂k-, *pleh₂g- "gwastad" | plant[22], plannu[22] | |||||
| *pleth₂- "gwastad" | llydan, Llydaw, lled | plât | fflat (Germaneg) | |||
| *plew- "hedfan, llifo, rhedeg" | llyw | plu | fflio | |||
| *preḱ- "gofyn" | archeb, erchi, rheg | |||||
| *preyH- "caru, plesio" | rhydd | ffrind | ffrae (Germaneg) | |||
| *sed- "eistedd" | eistedd, nyth, sedd | asesu, plaen, sesiwn | set, sêt, setlo | |||
| *seh₁- "hir" | hir, hwy ("hirach"), hyd | hwyr[23] | ||||
| *seh₁- "mewnosod, hau, plannu" | haid[24], haidd, had, hil | semen | ||||
| *seh₂g- "chwilio, olrhain" | haeddu, -hau e.e. mwynhau, glanhau | |||||
| *seyk- "sych" | hysb | sych | ||||
| *séh₂ls "halen" | halen, halwyn, hallt, heli | |||||
| *sem- "gyda'i gilydd, un" | fel, hafal, hanner | sengl, syml[25] | hemi- e.e. hemisffer, hemiparasit | |||
| *septḿ̥ "saith" | saith | hepta- e.e. heptagon, heptad | ||||
| *(s)kleh₂w- "bachyn, pèg" | clo | cleff | ||||
| *(s)leh₃y- "glasaidd" | lliw, lloer[26] | |||||
| *(s)neh₁- "nyddu, gwnïo" | marwnad, nodwydd, nyddu, neidr (posibl) | nerf | niwro- e.e. niwroleg, niwrotig | |||
| *sóh₂wl̥ "haul" | haul, huan ("haul") | Sul | solar | Sowth | helio- e.e. heliotropig, heliosentrig | |
| *(s)teg- "gorchuddio" | tew, to, tŷ, tyddyn[27] | teils, toga | ||||
| *(s)teh₂- "sefyll" | sawdl, sefyll, taw ("mai"), ystaen ("tun") | ystafell | cost, stabl[28], stamen, stamina, statws | stand, stesion, stôl, ystad | system, thermostat | |
| *ster- "lledu, gwasgaru" | ystrad | distryw, ystryw | stratwm | sternwm | ||
| *srew- "llifo" | ffrwd | rhiwmatig, rhythm | ||||
| *swep- "cysgu" | hun ("cwsg") e.e. dihun, hunllef | insomnia | hypno- e.e. hypnosis, hypnotherpi | |||
| *swéḱs "chwech" | chwech | hecsa- e.e. hecsagon, hecsahedron | ||||
| *teḱ- "cenhedlu" | cu | techneg | ||||
| *ten- "estyn" | dan, tan, tant, tynnu (tebygol), tenau (posibl) | estyn | tonsil | tiwn, tôn | ||
| *tep- "bod yn dwym, yn boeth" | cynnes, tân, tes, twym | |||||
| *terh₁- "rhwbio, troi, tyllu" | taradr | triwant (Proto-Celteg) | ||||
| *terkʷ- "troi" | torch | tortsh, trwsio (Ffrangeg), tarten (posibl; Ffrangeg) | ||||
| *ters- "sychu" | tir | tost ("sâl") | tost ("bara wedi'i dostio") | |||
| *treb- "annedd, anheddu, adeiladu" | tref, trefn | tafarn | ||||
| *tréyes "tri" | tair, tri, trydydd | |||||
| *trewd- "gwthio" | trwm, cythrudd (posibl) | astrus | ||||
| *tum- "chwyddo, tyfu, twmpath" | tyfu, tomen | tiwmor (trwy Saesneg) | ||||
| *twerḱ- "cerfio, torri, tocio" | trychu e.e. trychfil, trychineb, twrch | trwnc | sarcoffagws | |||
| *wáy "o, ah, och, gwae" | gwae, gwylan, gwaedd (posibl), gwael (posibl) | |||||
| *wed- "dŵr" | gwydr | hydro- e.e hydrogen, hydrocarbon | chwisgi (Gaeleg yr Alban), fodca (Rwsieg) | |||
| *wedʰ- "rhwymo, gwystlo, arwain" | arwain, diwedd, gwedd ("pâr o ychen") | morgais (Ffrangeg[29]) | ||||
| *weǵ- "bwyiog, effro, cryf" | gŵyl | watsio | ||||
| *weǵʰ- "dod â, cludo" | gwaith ("llafur" a "tro" e.e. unwaith) | wagen | ||||
| *wekʷ- "siarad, llefaru" | gwep | epig | ||||
| *welh₁- "dewis, eisiau" | gwell, gwledd | wel | ||||
| *wenh₁- "caru, dymuno" | gwain | gwenwyn, Gwener | ||||
| *werǵ- "gwneud" | gwneud | organig | organ | |||
| *wey- "gwe, gwehyddu" | gwau, gwe, gwialen | |||||
| *weyd- "gweld, gwybod" | arwydd, derwydd[30], gwedd e.e. pryd a gwedd, gwyn, gwybod, gŵydd e.e. yng ngŵydd, gwŷs, tywys | fideo, fisa | stori | |||
| *weh₁y- "cordeddu, plethu, lapio, gorchuddio" | gŵyro, gwden ("gwialen") | gwin | gwifren, weiar | |||
| *wekʷ- "siarad, llefaru" | gwisg | fest | ||||
| *wiHrós "gŵr, rhyfelwr" | gŵr | gwyrth | ||||
| *wósr̥ "gwanwyn" | gwanwyn, gwawr, gwennol | awrora | ||||
| *wleykʷ- "llaith, gwlyb" | gwlith, gwlychu, gwlyb | |||||
| *yek- "dweud" | iaith | jôc | ||||
| *yewg- "uno, ieuo" | iau ("ffrâm gario/dynnu") | sygo- e.e. sygot, sygosbor | ioga (Sansgrit) | |||
Ymhlith y geiriau canlynol, nid oes modd olrhain y ffynonellair cyn belled â Phroto-Indo-Ewropeg gan nad yw ieithyddion yn sicr o'i darddiad neu efallai oherwydd mai gair a fenthyciwyd o iaith arall yw'r ffynhonnell.
| Ffynhonnell | Geiriau brodorol | Geiriau benthyg |
|---|---|---|
| *dūnom "cadarnle, rhagfur" (Proto-Celteg) | dinas, murddin, tyddyn[31] | |
| furca "fforch" | fforch, fforc (trwy'r Saesneg) | |
| *galā "nerth, gallu" (Proto-Celteg) | dial, gallu | |
| *kaballos "ceffyl" (Proto-Celteg) | ceffyl | cafalîr (Lladin[32] trwy'r Saesneg) |
| *kattos "cath" (Proto-Celteg) | cath | caten, cetyn (Saesneg[33]) |
| *kladyeti[34] "trywanu, palu" (Proto-Celteg) | claddu, cleddyf | |
| *kʷesdis "darn, rhan" (Proto-Celteg) | peth | pishyn (Proto-Celteg trwy'r Saesneg) |
| *rūnā "cyfrinach, dirgelwch" (Proto-Celteg) | cyfrin, rhin | rŵn (Saesneg)[35] |