Das Theatrum chemicum ist ein Sammelwerk chemischer und alchemistischer Literatur, das ab 1602 erschien. Der sechste und letzte Band erschien 1661. Herausgeber war Lazarus Zetzner, die letzten beiden Bände gaben seine Erben heraus.

Titelblatt des ersten Bands in der Ausgabe von 1659

Die ersten vier Bände erschienen 1602 in Oberursel (eine zweite Auflage 1613 in Straßburg), die nachfolgenden Bände in Straßburg (Band 5 1622 und alle sechs Bände in der Auflage 1659 bis 1661). Die abgedruckten Texte sind teilweise Nachdrucke, teilweise aber auch Erstdrucke nach Handschriften. Die Texte sind alle in Latein, der damaligen Wissenschaftssprache. Durch den Abdruck wurden die häufig nur in seltenen Buchexemplaren veröffentlichten Schriften weiten Gelehrtenkreisen zugänglich gemacht.

Vorgeschichte und Umfeld

[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]

Das Sammelwerk hatte einen Vorläufer in der Sammlung von 10 alchemistischen Texten, die Johannes Petreius 1541 in Nürnberg als De Alchemia veröffentlichte (mit einer zweiten Auflage 1545). Herausgeber war ein Chrysogonus Polydorus, möglicherweise ein Pseudonym von Andreas Osiander. Petreius rief im Anhang des Buchs Alchemisten auf, ihm Texte im Tausch für Bücher zu senden und sammelte auch weitere Texte zur Veröffentlichung, die an einen Verwandten gelangten, den Drucker Sebastian Henricpetri (Henricus Petrus) in Basel, der sie 1561 mit Guglielmo Gratorolo (1516–1568) als Verae alchemiae artisque metallicae, citra aenigmata, doctrina veröffentlichte. Zu dem Zeitpunkt bestand sie aus 53 Texten.

Pietro Perna erweiterte das auf über 80 Texte, die er ab 1572 in mehreren Bänden veröffentlichte. Perna gab auch Artis Auriferae (1572) heraus (mit dem Erstdruck der Turba Philosophorum), die sein Schwiegersohn Konrad Waldkirch 1593 in Basel nachdruckte (eine 2. Auflage erschien 1610). Ihre Sammlung verkauften sie an Zetzner.[1] Sie bildeten die ersten Bände des Theatrum Chemicum, die am Ende auf rund 200 Texte anwuchs.

Spätere Projekte dieser Art waren die Bibliotheca Chemica Curiosa von Jean-Jacques Manget (Genf 1702), die aber teilweise aus dem Theatrum Chemicum nachdruckte, und für den englischen Bereich das Theatrum Chemicum Britannicum von Elias Ashmole von 1652. Eine gekürzte deutsche Fassung von C. Horlacher vom Theatrum Chemicum bzw. der Bibliotheca Chemica Curiosa erschien 1707. Das Theatrum Chemicum war auch Basis französischer und englischer Ausgaben von Sammlungen alchemistischer Texte.

Ein weiteres Projekt dieser Art war das Deutsche Theatrum Chemicum des Buchhändlers, Bibliographen und Verlegers Friedrich Roth-Scholtz (1687–1736), die in drei Bänden 1728 bis 1732 in Nürnberg erschien und 52 Traktate in deutscher Sprache enthielt. Kleinere Sammlungen waren z. B. das verbreitete Musaeum Hermeticum (1625, 1678).

Das Werk steht in Zusammenhang von Bemühungen verschiedenen Autoren der Paracelsus-Nachfolge, die die klassische Richtung der alchemistischen Metalltransformation, zu der hier wichtige Schlüsseltexte präsentiert werden, mit paracelsischer Alchemie versöhnen wollten. Paracelsus interessierte sich weniger für Metall-Umwandlung als für Anwendungen in der Medizin (Iatrochemie), in den Einleitungsschriften zum ersten Band durch Thomas Muffet vertreten (Schriften von Paracelsus selbst sind nicht aufgenommen, aber wurden auch von Zetzner gedruckt). Die einleitende Schrift von Robert Duval ist eine Art frühe Chemiegeschichte.

Die Ausgabe von 1659–61 war in der Bibliothek von Isaac Newton, der besonders in Band 3 und 5 zahlreiche Anmerkungen hinterließ.[2]

Inhaltsangabe

[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]

Die Autoren sind so genannt, wie Zetzner sie angab. Häufig sind dies aber nur untergeschobene Schriften. Anmerkungen zur Identität von Autoren sind in Klammern.[3]

Band 1

[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]
  • Epistola dedicatoria
  • Epistola ad lectorem
  • De jure et praestantia chemicorum medicamentorum. Dialogus apologeticus
  • Proemium
  • De alchemiae difficultatibus liber
  • Epistola exhortativa
  • Artis chemisticae
  • Ad lectorem
  • De speculativa philosophia
  • Praefatio
  • Artificium supernaturale
  • Argumentum totius opusculi
  • Exclamatio auctoris ad Deum
  • Creatio mundi ex narratione Moysis in Genesis Physica Genesis
  • De medio spagirico dispositionis, ad adeptae philosophiae veram cognitionem, et lucii naturae purum conspectum (Physica Trismegisti)
  • De spagirico artificio 10. Trithemii sententia (Physica Trithemii)
  • De philosophia meditativa
  • De philosophia chemica ad meditativam comparata
  • De duello animi cum corpore, S. 472
  • De lapidum preciosorum structura (Gemmarum structura), S. 485
  • Praefatio ad lectorem
  • De transmutationibus metallorum
  • Praefatio
  • De medicamentis chemicis
  • Ad lectorem
  • Opusculum
  • Annotata quaedam ex Nicolao Flamello (Summarium philosophicum)
  • Aliae quaedam annotationes ex variis autoribus, S. 754
  • Collectanea quaedam ex antiquis scriptoribus
  • Collectanea ex Democrito; ex multorum opinionibus autorum, S. 776 (aus Demokrit oder Pseudo-Demokrit)

Band 2

[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]
Titelblatt Band 2
  • Auctoris praefatio
  • Dialogus philosophiae
  • Prologus
  • Duodecim portarum axiomata philosophica
  • Praefatio ad regem Maximilianum
  • Ad typographum
  • Monas hieroglyphica
  • Dedicatio
  • Auctoris intentio
  • Portio prima
  • Portio secunda
  • Portio tertia

Band 3

[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]
Titelseite Band 3, 1602

Band 1 bis 3 von 1602 wurden später von Zetzner nachgedruckt, mit unwesentlichen Änderungen, die nur z. B. Seitenzahlen betreffen. In Band 3 wurde später zusätzlich De magni lapidis sive benedicti compositione et operatione (Liber magiae generalis) aufgenommen.

  • Praefatio
  • Libri de inventione veritatis seu perfectionis (auch bekannt unter: De oleaginitate minerali)
  • De materiae tenuitate et subtilitate spirituali
  • De affinitate medic. et metal
  • De radicali humiditate ignea
  • De puritatis claritate
  • De terra figente
  • De tinctura alba vel rubea
  • Praefatio
  • Rosarius abbreviatus
  • Praefatio
  • Dicta Alani philosophi de lapide philosophico
  • Joannes Pontanus: Epistola in qua de lapide, quem philosophorum vocant, agitur, S. 734
  • Carmina alchemica
  • Lambspringk: De lapide philosophico libellus e Germanico versu Latine reditus, S. 765
  • Philosophus Gallus Delphinas Anonymus, Liber secreti maximi totius mundanae gloriae, S. 774[14]
  • Extractum ex Cimbalo aureo, antiquissimo libro manuscripto, ad rem nostram faciens, S. 781
  • Arcanum philosophorum, S. 783
  • Ad lectorem
  • Prima rota: Tractatus de philosophia metallorum, S. 791
  • Secunda rota: George Ripley, Liber duodecim portarum, S. 797
  • Epistola dedicatoria
  • Liber duodecim portarum
  • Tertia rota: George Ripley, Liber de mercurio et lapide philosophorum, S. 821
  • Quarta et ultima rota: Scriptum probi, et non male docti viri, cujus nomen excidit, elixir solis Theophrasti Paracelsi tractans, S. 828 (anonym)
  • Tabula Coelum philosophicum, S. 832 eingefügt
  • Nicolas Barnaud: Processus
  • Praefatio
  • Auriga chemicus, sive Theosophiae palmarium
  • Ad lectorem
  • De occulta philosophia epistola cuiusdam patris ad filium

Band 4

[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]
Titelseite Band 4, Ausgabe 1659
  • De significatione literarum
  • Typographus lectori
  • Ad lectorem
  • De generatione animalis
  • Philochemicus Heliophilus a Percis Philochemicus
  • Heliophilus a Percis Philochemicus, Nova disquisitio de Helia Artista theophrasteo, super metallorum transformatione, etc.
  • Vorred an den Kunstliebenden Leser
  • Programma ad lectorem philochymicum
  • Gulden Gedicht
  • Carmen apollineum
  • Plutarchus: De capienda utilitate ex inimicis
  • Programma authoris
  • Praefatio (datiert 4. Juli 1612)
  • Protestatio
  • Carmen appolineum Helianum
  • Praefatio
  • Disquisitio Heliana de metallorum transformatione, etc.
  • Epistola dedicatoria (ad Wolfgango episcopo ratisbonensi), (datiert 20. Januar 1606)
  • Sententiae seu processus Alberti Magni philosophi
  • Processus Raimundi Lulli: quem in suis libris hinc inde descripsit: praesertim Testamento novissimo, et in luce Mercuriorum
  • Processus Lulli secundum mentem Jani Lacinii Calabri, quem tamen ego non probo[20]
  • Processus Gebri Arabis, collectus ex variis locis summae perfectionis, in quibus sparsim Geber eum tradidit
  • Tinctura Gebri ad rubeum
  • Alius et quidam praestantissimus rubeae tincturae modus, Gebro sparsim parce et paucis verbis positus
  • Tinctura ad album ex arsenico a Gebro descripta
  • Processus B. Thomae de Aquino, quem admodum ejus facit mentionem Paracelsus
  • Paracelsi tinctura ex solo sulphure
  • Processus Paracelsi nobilissimus, quem paucissimus verbis in Tinctura physicorum exposuit
  • Modus perveniendi ad tincturas per Mercurios corporum perfectorum
  • Usus secundus (primus) Mercuriorum e corporibus extractorum
  • Usus secundus Mercuriorum e corporibus extractorum
  • Usus tertius Mercuriorum ex corporibus perfectis extractorum
  • Usus quartus Mercuriorum e metallicis perfectis corporibus confectorum
  • Processus quorundam ex antiquis. Ex Mercurio vulgari, et Sole vel Luna
  • Processus coagulandi amalgamata per spiritum sive animam Saturni
  • I. L.: Ad authorem huius apologiae
  • I. B. A.: Ad eundem
  • Guilielmus Dubroc: Ad eundem
  • Stephanus Gasconius: Ad eundem
  • Gaston Dulco (Gaston LeDoux de Claves): De triplici praeparatione auri et argenti, S. 372
  • Bernardus Gilles Penotus: Praefatio (ad lectorem)
  • Gaston Dulco (Gaston LeDoux de Claves): Epistola dedicatoria (ad Jacobo Laffinio, 1594)
  • De triplici praeparatione auri et argenti
  • Gaston Dulco: De recta et vera ratione progignendi lapidis philosophici, seu salis argentifici et aurifici. Dilucida et compendiosa explicatio, S. 388
  • Anonymus: Canones seu regulae decem, de lapide philosophico, S. 414[21]
  • Typographus lectori
  • Epilogus totius rei hic est
  • Praefatio ad lectorem
  • Johan Henricus Alstedius: Epigramma
  • Tractatus I: De impossibilitate naturae
  • Tractatus II: De operatione naturae
  • Tractatus III: De prima metallorum materia
  • Tractatus IV: Quomodo metalla in terrae visceribus generantur?
  • Tractatus V: De generatione lapidum
  • Tractatus VI: De secunda materia
  • Tractatus VII: De virtute secundae materiae
  • Tractatus VIII: De arte
  • Tractatus IX: De commixtione metallorum
  • Tractatus X: De generatione supernaturali
  • Tractatus XI: De praxi et confectione lapidis
  • Tractatus XII: De lapide, et ejus virtute
  • Epilogus seu conclusio horum duodecim tractatuum
  • Dominicus Gnosicus Belga:[23] Epistola dedicatoria (ad Ladislao Welen, baroni a Zierotin)
  • Subiectissimus Anonymus, Praefatio (ad Jacobo Alsteinio, dated 23 October 1608)
  • Hermes Trismegistus: Tractatus aureus de lapidis physici secreto, in capitula septem divisus: nunc vero a quodam Anonymo (möglicherweise von Israel Harvet (Harvetus),[24]) scholiis illustratus
  • Capitulum primum
  • Capitulum secundum
  • Capitulum tertium
  • Capitulum quartum
  • Capitulum quintum
  • Capitulum sextum
  • Capitulum septimum
  • Conclusio totius tractatus
  • Epistola dedicatoria (ad Heroaldo, Valgrinosae domino, 1611)
  • Praefatio (1611)
  • Urbanus, Johanni Herovardo
  • Buetus, Ad D. Lagneum
  • Catalogus auctorum in hac harmonia citatorum
  • Harmonia seu consensus philosophorum chemicorum, magno cum studio et labore in ordinem digestus, et a nemine alio hac methodo distributus
  • (Ad lectorem)
  • Joachimus Tanckius: Ad lectorem
  • Joachimus Tanckius: Epistola dedicatoria (ad Nicolao Bernaudo, Lipsiae 1603)

Band 5

[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]
Band 5, 1622

Der fünfte Band erschien nach dem Tod von Zetzner 1622 in Straßburg.

  • Praefatio
  • Liber secretorum regis Calid
  • Senior Zadith filius Hamuelis (Ibn Umail): Tabula chimica, marginalibus adaucta (Senior de chemia), S. 191
  • Epistola dedicatoria
  • Ad lectorem
  • Aurei velleris...
  • Argumenta capitum...
  • Consilium conjugii, seu De massa solis et lunae libri III (Anonymi libri III. de chemia)
  • Praefatio
  • Ad alchemiam introductio
  • Margarita preciosa
  • Epistola
  • Pisces Zodiaci inferioris vel De solutione philosophica
  • Lucas Rodargirus: Chymia compendiaria ad Johannem Riturum, S. 763
  • Proemiolum
  • Clavis sapientiae

Band 6

[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]
Titelseite Band 6

Der letzte Band wurde im Rahmen der Ausgabe von 1659 bis 1661 in Straßburg gedruckt. Drucker war Eberhard Zetzner, Herausgeber Johannes Jacobus Heilmann.[39] Einige der Texte wurden aus dem Französischen und Deutschen ins Lateinische übersetzt.

  • Dedicatio (ad Gastoni Burbonio, Ludovici XIII regis fratri unico)
  • Constans et unanimis vere philosophantium de physici lapidis materia atque operationibus sententia
  • Idea perfecta philosophiae hermeticae, seu abbreviatio theoriae et praxeos lapidis philosophici observationibus, ad melius intelligendum principia et fundamenta naturae et philosophiae, aucta
  • Observationes necessariae ad bene intelligendum principia et fundamenta naturae et philosophiae hermeticae (De principiis philosophiae hermeticae)
  • Praefatio
  • Hermes in superiori sphaera est in medio fontisvena, quae est philosophorum regula prima. Summa decem capitum sequentium
  • Instructio de arbore solari
  • Praefatio authoris
  • Elenchus rerum quae in hoc opusculo continentur
  • Elucidarii liber primus (de arte transmutatoria) in VII. capita divisus
  • Appendix theorica pro meliore praecedentium declaratione
  • Elucidarii liber secundus seu practica scientiae arboris philosophalis
  • Elucidarii liber III. seu tertia pars elucidarii. De ordine medicinarum cum reprobatione sophisticationum Geberi
  • Recapitulatio exacta trium elucidarii partium seu librorum
  • Clavis (elucidarii) seu explicatio alphabeti, quo operationes artificis diversae abbreviationis causa denotantur
  • Appendix practica (ad elucidarium) ante hac nunquam visa
  • Tractatulus accuratissimus de compositione sulphuris et menstrui vegatibilis seu auro potabili secundum
  • De lapide philosophorum in genere
  • De consensu philosophorum
  • Pars secunda: Lilium inter spinas (1598), S. 323
  • De praxis authoris
  • Anonymus: Physica naturalis rotunda visionis chemicae cabalisticae (Cabala chemica)[41], S. 344
  • Admonitio. Instructio et probatio contra omnes eos, qui aurum potabile extra processum et tincturam lapidis philosophici universalis brevi temporis spatio praeparare sibi et aliis falso persuadent et sibi proponunt, S. 382
  • Prima responsio: Epistola F. R. C. de lapide philosophorum acquisitione
  • Altera responsio
  • Praefatio Orthelii
  • Commentator in Novum lumen chymicum Sendivogii
  • Orthelius Epilogus et recapitulatio in Novum lumen chymicum Sendivogii, S. 430
  • Andreas de Blauwen: Epistola Andreae de Blavven scripta ad Petrum Andream Matthiolum in qua agitur de multiplici auri potabilis parandi ratione, S. 458
  • Discursus Orthelii de praecedente Epistola Andreae de Blawen, S. 470
  • Epistola anonymi de principiis artis Hermeticae, S. 474
  • Expositio et practica lapidis adrop, collecta ex Plinii philosophi libro qui intitulatur: Aromaticum philosophorum thesaurus et secretum secretorum, S. 477
  • Excerpta ex interlocutione Mariae Prophetissae sororis Moysis et Aaronis, habita cum aliquo philosopho dicto Aros de excellentissimo opere trium horarum, S. 479[44]
  • Orthelius: Explicatio verborum Mariae Prophetissae, S. 480
  • Joannes Pontanus: Epistola in qua de lapide quem philosophorum vocant agitur, S. 487
  • Orthelius: Commentatio in epistolam Joh. Pontani de lapide philosophorum, S. 489
  • Haimon: Epistola Haimonis de quatuor lapidibus philosophicis materiam suam ex minori mundo desumentibus, S. 497
  • Cornelius Alvetanus:[45] Epistola de conficiendo divino elixire, sive lapide philosophico (14. Juli 1565), S. 501
  • Astronomia inferior seu planetarum terrestrium motus et variatio, S. 507
  • Summa rhytmorum Germanicorum de opere universali ex coelo soloque prodeunte, S. 511
  • Summa libri qui vocatur Gloria mundi, seu tabula Paradisi, S. 513
  • Michael Pezelius: Opus singulare procedens ex sale quodam centrali aethereo, resoluto in igne minerali terreno, seu oleo vitrioli, quod cum tinctura solis extracta fermentatur, & externo igne Solympico aut igne radiorum solis invisibili coquitur & maturatur. Ex Theophrasto redivivo Michaelis Pezelii circa finem, S. 518
  • Sententia aut compositio litis spiritus et judicis Mercurii. Ex vetusto scripto Bellum seu Duellum equestre vocato, ad accusationem et responsionem Solis et Martis, per picturas repraesenta[46] S. 519
  • Summa rhytmorum parvorum Germanicorum, qui sunt ejusdem tenoris et sensus cum praecedentibus picturis, ad verbum expressa, S. 521
  • Praefatio ad pium lectorem filii Sendivogii I.F.H.S. Lucernae salis et Sudi philosophici authoris, et mysterii hermetici possessoris
  • Invisibilia Dei a creatura mundi per ea quae facta sunt intellectu conspiciuntur
  • Beys, Praefatio seu encomium in honorem authoris et plumbi sacri philosophorum
  • Consignatio articulorum seu argumentorum in hoc tractatu contentorum
  • Scientia plumbi sacri sapientum
  • Praefatio ad lectorem
  • Brevis descriptio admirandae virtutis et operationis summae medicinae lapis philosophorum dictae
  • Caput I. De aquis sulphureis
  • Caput II. De aquis vitriolatis
  • Caput III. De aquis aluminosis
  • Caput IV. De aquis nitrosis
  • Caput V. De aquis ferruginosis
  • Caput VI. De spiritu universali

Literatur

[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]
[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]
Commons: Theatrum Chemicum – Sammlung von Bildern, Videos und Audiodateien

Einzelnachweise

[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]
  1. Nach Ferguson, Bibliotheca Chemica, 1906, Band 2, S. 439f.
  2. Alchemistische Bibliothek von Newton, Isaac Newton Project.
  3. Seitenangaben nach Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, S. 436f, der die Ausgabe 1659 benutzt.
  4. Johannes Chrysippus Fanianus, Jurist in Basel, 16. Jahrhundert, Autor von Liber de Metamorphosi Metallica, Basel 1560, De arte metallicae metamorphoseos, Basel 1576. Er veröffentlicht in De Jure Artis Alchemiae über juristische Aspekte der Alchemie.
  5. Auch Claveus, Claves, Duco, Dulco, geboren um 1530, sein Apologia Crysopoeiae et Argyropoeiae adversus Thomam Erastum erschien 1598, CERL
  6. Thomas Erastus, 1524–1583, Humanist und Arzt. Studierte in Basel und Bologna, war 1555 bis 1558 Leibarzt des Grafen von Henneberg, ab 1558 Medizinprofessor in Heidelberg und Kirchenrat und ab 1580 Professor in Basel, CERL.
  7. John Ferguson, Bibliotheca Chemica, Band 1, S. 6, hielt es möglicherweise für ein Pseudonym von Penot, da es zuerst von Penot 1595 in Frankfurt mit Schriften von Ripley und Hollandus veröffentlicht wurde. William Dunn Macray, Artikel Giles Dewes, Dictionary of National Biography, Wikisource, identifiziert ihn mit dem Französischlehrer, Bibliothekar und Höfling am englischen Hof Gilles Dewes (gestorben 1535), der auch eine französische Grammatik hinterließ.
  8. Laurentius Ventura, ein italienischer Arzt in Venedig. Er gab 1571 in Basel unter dem Titel De ratione conficiendi lapidis philosophici ein Sammelwerk neu heraus, dass schon 1560 unter dem Namen Garlandius erschienen war und unter anderem den Kommentar zur Tabula Smaragdina von Hortulanus enthielt (siehe dort). John Ferguson, Bibliotheca Chemica, Band 1, 1906, S. 420.
  9. Efferarius, auch Ferrarius (Monachus bedeutet einfach lateinisch Mönch), nach Ferguson, Bibl. Chemica, Band 1, S. 268, wahrscheinlich aus dem 13. Jahrhundert und ein Mönch oder Abt aus Ferrara, andere (Hermann Kopp) ordnen ihn Anfang des 14. Jahrhunderts ein. Die frühe Datierung basiert darauf, dass er Ramon Llull und Arnaldus von Villanova nicht zitiert.
  10. Odomar, auch Ademar, Adomar, Odomarus. Alchemist im 14. Jahrhundert. Nach Schmieder (Geschichte der Alchemie 1832, 186) wirkte er 1330 bis 1350 und war Mönch in einem Kloster in Paris. Seine hier abgedruckte Practica Artis ist die einzige Schrift von ihm, sie ist auch schon in der Sammlung Vera Alchymiae von Guglielmo Gratorolo 1561 abgedruckt. Er befürwortet geschmolzenes Kochsalz als Mittel zur Zubereitung des Steins der Weisen.
  11. Caravantes, spanischer Alchemist, über den nichts bekannt ist. Ferguson, Bibl. Chemica, Band 1, 1906, S. 141. Schon wie andere Traktate in diesem Band in der Verae Alchemiae (1561) von Gratorolo abgedruckt.
  12. In Ferguson, Bibl. Chem., nicht verzeichnet.
  13. Bei Ferguson, Bibl.. Chem., nicht aufgeführt
  14. Mit dem Autor ist Barnaud gemeint.
  15. Hieronymus de Zanetinis oder Zanettinus, nach Zedlers Lexikon Arzt und Alchemist in Bologna im 16. Jahrhundert. Es gibt auch einen Juristen dieses Namens, der 1547 in Bologna seinen Abschluss in beiderlei Rechten machte und von 1473 bis 1478 Professor in Pisa war. Er starb 1493.
  16. Deutscher Jurist, geboren 1608. Gerhard Köbler, Wer ist wer im deutschen Recht.
  17. Wenzeslaw Lavin, Lavinus oder Lavinius, mährischer Adliger, studierte u. a. in Paris, nach Karl Christoph Schmieder, Geschichte der Alchemie, Halle 1832, S. 270, bot er ein Pulver zur Metallveredlung an, veröffentlichte seinen Traktat Caelum Terrestre (Himmel auf Erden) 1612 in Marburg.
  18. Fehlt bei Ferguson, Bibl. Chemica
  19. Zuerst als Farrago Philosophorum 1611 in Amberg veröffentlicht. John Ferguson, Bibliotheca Chemica, Band 1, S. 125. Wahrscheinlich ein Arzt (es gibt ein Buch von einem Andreas Brentius, Amberg 1606, über Vorsichtsmassnahmen bei der Pest). Es gibt verschiedene Autoren die mit dem Namen in Verbindung gebracht werden können, die aber nicht in Frage kommen, darunter der Humanist Andreas Althamer und Andrea Brenta (um 1454 bis 1484), Professor in Padua, Übersetzer des Hippokrates, Briefpartner von Erasmus von Rotterdam.
  20. Janus Lacinius (Giovanni Lacini), aus Kalabrien (nach Schmieder ein Mönch), veröffentlichte 1546 in Venedig und 1554 in Nürnberg (bei Gabriel Hayn) eine Sammlung alchemistischer Schriften, auch der Preciosa magarita von Petrus Bonus.
  21. Nach Ferguson, Bibl. Chemica, von Gaston Dulco
  22. Georg Beatus (1580 – nach 1632), Korrektor, Übersetzer, Buchdrucker und Verleger in Frankfurt, NDB
  23. Dominicus Gnosius Belga, das ist Israel Harvet; siehe unten.
  24. Harvet oder Harvetus. Französischer Paracelsist aus Orleans, der an der Wende vom 16. zum 17. Jahrhundert lebte. Er schrieb Streitschriften gegen die Angriffe der Pariser Fakultät gegen die Paracelsisten. Ferguson, Bibliotheca Chemica, Band 1, S. 366.
  25. David Lagneus, auch L´Agneau, Laigneau, war ein französischer Arzt aus Aix en Provence, der ab 1610 in Paris praktizierte, 1626 Inspektor der Lepra-Hospitale war und sich zuletzt mit Alchemie befasste. Seine Harmonie Mystique erschien 1636 und er übersetzte die Zwölf Schlüssel von Basilius Valentinus ins Französische. Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, S. 4.
  26. Nicht bei Ferguson verzeichnet.
  27. Guilllelmus Tecenensis. Autor von La fleur du lys entre les espines 1594. Nach Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, S. 430, ein französischer Dominikaner, der auch den Beinamen aus Marseille (A Massilia) oder aus der Provence hatte und Ende des 16. und Anfang des 17. Jahrhunderts wirkte.
  28. John Dombelay, englischer Alchemist, schrieb 1386 mit seiner Practica einen Kommentar auf Hortulanus. Auch unter John Bumbeles, Dumbelius, Dumbelen, Dumbeler.
  29. Bei Ferguson Ortholanus (also Hortulanus) als Autor.
  30. Petrus de Silento, auch de Zalento, Silentinus. Nach Ferguson, Bibl. Chem., Band 2, S. 185, nach den von ihm zitierten Quellen möglicherweise aus dem 13. Jahrhundert, falls der von ihm erwähnte Albert Albertus Magnus meint. Er schöpft insbesondere aus der Tabula Smaragdina und arabischen Quellen wie Geber und Morienus.
  31. Eine Namensform von Mercurius, Mahararis, Miheris, alles Varianten von Hermes, Steinschneider, Die europäischen Übersetzungen aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts, Teil 2, Sitzungsberichte Wiener Akad., 1906, S. 25.
  32. Der Liber quartorum ist eine lateinische Übersetzung des 14. Jh. des arabischen Buchs der Viertel (Kitab rawabi Iflatum), das im Arabischen Plato untergeschoben wurde, und ein Kommentar dazu. Bernard Joly, Artikel Plato, in: Claus Priesner, Karin Figala: Alchemie. Lexikon einer hermetischen Wissenschaft, Beck 1998, S. 279. Es gibt noch weitere alchemistische Texte (teilweise aus dem Corpus von Geber), die Plato untergeschoben wurden.
  33. Fehlt bei Ferguson, Bibl. Chemica.
  34. Willem Mennens (1525–1604), Gelehrter in Antwerpen. Herausgeber der Gedichte von Adrianus Scorelius. Sein De Aureo Vellere erschien in Antwerpen 1604. Das Werk ist eine allegorische Erzählung über Gideon und Jason, mit alchemistischen Elementen. Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, S. 87
  35. Es gibt Ausgaben in Lyon 1566, Digitalisat, mit Schriften von Rosarius und Alphidius, und ein Nachdruck von Joachim Tancke in Leipzig 1609. Ole Borch hielt ihn für fiktiv (Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, 283).
  36. Sie stammt von Artephius, Alfons X. veranlasste nur die Übersetzung aus dem Arabischen. Ferguson, Bibl. Chem., Band 1, S. 51.
  37. Das Traktat ist der Königin Elizabeth I. gewidmet und London 1565 datiert. Es erschien auch 1595 in Köln mit hermetischen Schriften von Thomas von Aquin und Pseudo-Lull und im Lumen Chymicum Novum von Sendivogius 1624. Ferguson Bibl. Chem., Band 1, S. 30.
  38. Christoph oder Christian Horn, wahrscheinlich ein Arzt. De auro Medico erschien in Frankfurt 1615. Von ihm stammt auch Hortulus medicus Hippocraticus, spagyricus, Helmontianus, Kassel 1610 (oder 1601) und De infllamminatione hepatis, Aldorf 1630 (über Leberentzündung), Ferguson, Bibl. Chem., Band 1, S. 416.
  39. Johann Jacob Heilmann Nach CERL ein evangelischer Geistlicher aus Zweibrücken. Er war 1618 Feldprediger in Böhmen im Heer von Mansfeld. Er ist auch 1652 nachgewiesen durch einen Brief aus Paris an Johann Ernst Gerhard der Ältere und möglicherweise Übersetzer von Güldenes Kleinod zur himmlischen Hochzeit (1662).
  40. Über ihn ist wenig bekannt. Die erste Auflage in Französisch erschien in Paris 1630, die dritte Auflage 1719. Ferguson, Bibl. Chem., Band 1, S. 171.
  41. Eine Cabala Chemica des Paracelsisten Franz Kieser erschien 1606. Peter Forshaw Cabala chymica or chemia cabalistica, Ambix, Band 16, 2013, 362, scheint davon auszugehen, das die Autoren nicht identisch sind.
  42. Orthelius oder Ortel wurde von Jost Weyer mit Andreas Ortel aus Rudolstadt identifiziert, ab den 1570er Jahren Medikus und Laborant am Hof von Graf Wolfgang II. von Hohenlohe in Weikersheim, 1624/25 und 1630/31 Student in Jena, 1630 bis 1637 Chemiater beim sächsischen Kurfürsten Johann Georg I. in Dresden. Nach Telle, Alchemie und Poesie, Band 1, De Gruyter 2013, S. 767 (Fußnote) gibt es aber noch andere Alternativen. Es gab einen sächsischen Pfarrer dieses Namens der 1635 und 1640 publizierte und einen sächsischen Spagyricus electoralis namens A. Ortel, von dem ein Gedicht von 1641 erhalten ist.
  43. Kommentar von Orthelius zum Novum Lumen Chymicum von Sendivogius mit 12 Traktaten, erschienen 1624. Ferguson, Bibliotheca Chemica, Band 2, S. 366.
  44. Mit Maria der Prophetin, Schwester von Moses, ist Maria die Jüdin gemeint.
  45. Siehe Cornelius Alvetanus Arnsrodius in Band 5.
  46. Lateinische Übersetzung von Urtheil oder Vergleichung des Gottes und Richters Mercurii im uralten Ritterkrieg in der Ausgabe von 1624.
  47. Französischer Arzt des 17. Jahrhunderts, sein Science de Plomb sacré des Sages erschien 1651 in Paris.
  48. Ein Iatrochemiker aus dem Kreis von Samuel Hartlib, der in London lebte. Novum Lumen Medicum ist zuerst in Frankfurt 1647 erschienen und z. B. Amsterdam 1659, auch in deutscher Ausgabe und ins Englische übersetzt (London 1662). Ferguson, Bibl. Chemica, Band 2, S. 210.
  49. Saltzthal oder Saltztal, Solinus, sein Buch über eine Universalmedizin aus dem Stein der Weisen erschien auch separat in Straßburg 1659.
  50. Sieur d´Aiglun. Provenzalischer Bergbauingenieur im Dienst des Herzogs von Savoyen, später Arzt am Hof von Ludwig XIII. in Paris, wo er starb. Familles anciennes de Provence. Sein Nachkomme Albert de Rochas schrieb seine Biographie (Notice biographique sur Henry de Rochas, Grenoble 1907).