Istripu zerebrobaskular | |
---|---|
![]() | |
Deskribapena | |
Mota | gaixotasun zerebrobaskularra neurological symptom (en) ![]() |
Espezialitatea | neurologia Neurokirurgia |
Azterketa medikoa | ROSIER scale (en) ![]() Orpington Prognostic Scale (en) ![]() |
Asoziazio genetikoa | |
Tratamendua | |
Erabil daitezkeen botikak | Pentoxifilina |
Identifikatzaileak | |
OMIM | 601367 |
DiseasesDB | 2247 |
MedlinePlus | 000726 |
eMedicine | 000726 |
MeSH | D020521 |
Istripu zerebrobaskularra (IZB), garun-hodietako istripua (GHI)[1] edo buruko isuria[2] laster garatzen den burmuinaren galera funtzional akutua da, bururako odolaren garraioaren asalduraren ondorioz gertatutakoa, iskemiak eraginda (odolbilduek edo enboloek) edo odoljario bat direla kausa.
Garai batean, enbolia hitza erabiltzen zen iktus edo istripu zerebrobaskularrari aipamena egiteko. Apoplexia ere sinonimoa da.
Burmuineko neuronek energia asko behar dute; horregatik, burmuinak oxigeno eta glukosa asko behar ditu. Burmuinak gorputzak behar duen energiaren % 25 kontsumitzen duela esan ohi da, organo txikia izan arren[3].
Iskemia dagoenean, odola ez da burmuinetara iristen, eta iktusa sortzen da. Iskemia hodi-uzkurduraren ondorioz edo odolbildu baten ondorioz sortzen da. Istripu zerebrobaskularraren beste kausa bat odoljarioak dira, burmuineko arteria edo zain bat puskatzen denean. Bigarren hori ez da hain ohikoa, istripu zerebrobaskularren eragile nagusia iskemia baita.
Heriotza-tasa handiak eragiten ditu. Munduko Osasun Erakundearen arabera, IZBak dira, arteria koronarioen gaixotasunarekin batera, gaixotasun kardiobaskular nagusiak. Nazioarteko erakundearen arabera, 17,7 milioi pertsona hil ziren 2015ean gaixotasun kardiobaskularren ondorioz. Heriotza horietatik, 6,7 milioi IZBri dagozkio[4].
1970eko hamarkadan, Munduko Osasun Erakundeak honela definitu zuen garun-hodietako istripua: «Kausa zerebrobaskularra duen defizit neurologikoa, lehenengo 24 orduetatik aurrera irauten duena edo epe hori baino lehen heriotzak eteten dena»[5]. Definizio horrek ehunetako kaltearen itzulgarritasuna islatzen zuela uste zen, eta, horretarako, 24 orduko muga ezarri zen, arbitrarioki. Muga horrek istripu iskemiko iragankorretik bereizteko balio du, istripu zerebrobaskularraren sintomekin lotutako sindromea, zeina erabat konpontzen den epe hori baino lehen[6].
Terminologia zientifikoak hainbat izen erabiltzen ditu kontzeptu horretarako. Garun-hodietako istripu edo Istripu zerebrobaskularra 1927an sartu zen «teoria baskularren kontzientzia eta onarpena gero eta handiagoa zela adierazteko, eta [...] burmuinaren hornidura baskularrean bat-bateko etenaldi batek zituen ondorioak ezagutzeko»[7]. XXI. mendean, neurologia anglosaxoiko zenbait tratatuk ez erabiltzea gomendatzen dute, zeren eta «istripu» hitzak dakarren kasualitatearen konnotazioak ez baitu behar bezala nabarmentzen azpiko arrisku-faktoreen aldagarritasuna[8][9][10]. Horren ordez, mediku ingelesdunek stroke erabiltzen dute, garai batean konbultsio apoplexikoaren sinonimo gisa erabiltzen zena[11]. Nazio Batuen Erakundeko Gaixotasunen Nazioarteko Sailkapenean, hasiera batean ingelesez argitaratua, stroke (8B20) erabiltzen du etiketa diagnostiko gisa[12]; bestalde, gaztelaniazko bertsioak garun-infartu (I63.9) gisa itzuli zuen CIE-10ean[13] eta garun-hodietako istripua (8B20) CIE-11n[14]. Bestalde, iktusa[15] (kolpe esanahia duen ahots latindarra), Errenazimentu garaiko mediku-tratatu latindarren edizioetan sartu zen, latin klasikoan «bat-bateko eraso» gisa hartzen zena, nahiz oso espezifikoa ez izan. Garun-infartuaren sinonimotzat hartzen da, istripu zerebrobaskularrarekin batera[16].
Garun-atake terminoa garun-hodietako istripuaren izaera akutua azpimarratzeko sartu zen, American Stroke Association-en arabera (American Heart Association-en atala)[17], zeinak 1990ez geroz erabili duen terminoa[18]. Istripu zerebrobaskular iskemikoari zein hemorragikoari buruz hitz egiteko erabiltzen da[19].
Koadroaren larritasuna txikitu dezaketen tratamenduak garaiz emanez gero, gaur egun, espezialista askok nahiago dute beste terminologia bat erabili, hala nola garun-atakea eta garun-hodietako sindrome iskemiko akutua (bihotzeko eta sindrome koronario akututik eratorriak, hurrenez hurren), lehen sintomen aurrean azkar jokatu behar dela adierazteko[20]. Bestalde, Espainiako Medikuntzako Errege Akademia Nazionaleko termino medikoen hiztegiak (2011) eremu semantiko berean biltzen ditu honako izen hauek: iktusa, garun-hodietako istripua, garun-hodietako istripu akutua, garuneko hodi istripua, istripu entzefalikoa, apoplexia, garun-apoplexia, garun-hodietako gaixotasun akutua eta garuneko gaixotasun akutua; gainera, hizkuntza-erregistro gisa barne hartzen ditu: garun-atakea, garun-kongestioa eta garuneko isuria adierazten du; azkenik, eta dagoeneko erabiltzen ez dena, iktus apoplexikoa[21].
Etiologiaren arabera, garun-hodietako atakeak (IZB) bi aldaera dituzte: iskemikoak (enboliakoa eta tronbotikoa) eta odoljariokoak[22].
Hala, iktusa bi modutan agertzen da:
Ezaugarri klinikoa askotarikoa da, eta kaltetutako eremu entzefalikoaren araberakoa da. Horregatik guztiagatik, honela sailka daitezke iktusak:
Iktus iskemiko edo garun-hodietako krisi buxatzaile bat (garun-infartu ere deitua) gertatzen da egiturak odol-fluxua bat-batean, eta berehalako etetearen ondorioz, odol-isuria galtzen duenean. Horrek infartu-eremu bat sortzen du, eta une horretantxe gertatzen da benetako garun-infartua. Entzefalo-masa isurtzen duten arteriaren bat buxatzeagatik bakarrik gertatzen da, bai fibrina edo kaltzioa metatzeagatik, bai eritrozitoetan anormaltasunen bat gertatzeagatik, baina, oro har, arteriosklerosiagatik (edo ateroesklerosiagatik) edo enbolo batengatik (garun-enbolia) izaten da, beste leku batetik datorrena, izan bihotzetik edo beste arteria batzuetatik (karotiden edo arku aortikoaren adarkatzetik, esaterako). Garun-arterien iskemia mekanismo eta prozesu hauen bidez gerta daiteke:
Arterien estenosiak (hodi-uzkurdura) prozesu asko pizten ditu (garun-basoespasmoa). Sarritan, gastu kardiakoaren gutxitzeak edo arterietako tentsio larria eta jarraituak eragiten du, eta horrek estenosia eragiten du, eta, beraz, garun-fluxu baxua.
Oso garrantzitsua da bihotzaren aurikulako fibrilazioa kontrolatzea, bihotzeko fibrilazioek garunera irits daitezkeen tronboak osa baitezakete eta IZBak eragin.
Iktus tronbotiko edo aterotronbiko batean, Gatzapen bat (tronboa) sortzen da garuna isurtzen duten arterietako batean, eta horrek iskemia eragiten du; garun-arterietan aterosklerosi-plakak egoteak laguntzen du fenomeno hori agertzen.
Iktus tronbotikoan, eskuarki, odol-gatzapen[23] bat sortzen da plaka aterosklerotikoen inguruan. Arteria pixkanaka blokeatzen denez, garun-hodietako istripu tronbotiko sintomatikoak astiroago agertzen dira iktus hemorragikoan baino. Tronbo batek, berez (odol-hodia erabat blokeatzen ez badu ere), IZB enboliakoa eragin dezake tronboa hautsi eta odolean zehar bidaiatzen badu; momentu horretan, enboloa deritzo. Istripu zerebrobaskularra bi tronbosi motak eragin dezakete:
Zelula faltziformeen anemiak (odol-zelulak pilatzea eta odol-hodiak blokeatzea eragin dezakeenak) garun-hodietako istripua ere eragin dezake. Garun-hodietako istripua da zelula faltziformeen anemia duten 20 urtetik beherako pertsonen bigarren heriotza-kausa nagusia[26]. Airearen kutsadurak ere garun-hodietako istripua izateko arriskua areago dezake[27].
Garuneko sinu benosoaren tronbosiak[28] iktusa eragiten du tokiko zain-presioa handitzearen ondorioz, arteriek eragindako presioa gainditzen baitu. Errazagoa da infartuek Odoljario-eraldaketa bat jasatea (odol-ihesa kaltetutako ingurunera) beste garun-hodietako istripu iskemiko batzuk baino[29].
Gorputzeko beste zati bateko (enboloa) zain batean sortutako odolbildu baten ondorioa da, zeinak, guztiz edo partzialki askatu ondoren, garunera bidaiatzen duen odolaren bidez. Zirkulazio-emarira hainbat arrazoirengatik iritsitako beste material baten ondorioa ere izan daiteke. Eskuarki, bihotzean sortutako odolbildua da, edo baita haustura (gantz-enbolia), tumore (enbolismo metastasikoa), farmako edo aire-burbuila bat ere. Garuneko arteria txikietara iristean, enboloa geratu egiten da haien tamaina baino handiagoa denean, eta, orduan, fenomeno iskemikoa sortzen du.
Pareta baskularrean gertatzen diren konpresioen ondoriozko estenosia: abzesuak, kisteak, tumoreak eta beste batzuk.
Erpin hipertentsibo baten edo sortzetiko aneurisma baten ondorioz entzefaloko odol-hodi bat haustearen ondorio dira. Honela sailkatzen dira: intraparenkimatosoak eta odoljario subaraknoideoa.
Garuneko odoljarioaren kausa ohikoenak hipertentsio arteriala eta garuneko aneurismak dira[30].
Odoljarioak iktusa bi mekanismoren bidez eragiten du. Alde batetik, arteria horren mendeko garun-eremua odol fluxurik gabe uzten du, baina, bestetik, galdutako odolak konpresioa eragiten du garun-egituretan, beste odol-hodi batzuk barne; beraz, horrek eragindako eremua handitu egiten du. Gero, presio osmotikoaren diferentziak direla eta, sortutako hematomak fluxu plasmatikoa erakartzen du, eta, ondorioz, tokiko konpresioa berriro handitzen da. Mekanismo hori dela eta, garuneko odoljario baten larritasunaren eta pronostiko medikoaren balorazioa 24-48 ordu atzeratzen da, kaltetutako eremua erabat zehaztu arte.
Odol-presio handia da arrazoi nagusia (arteria-hipertentsioa), baita garuneko aneurismaren bat ere, eta, ondoren, sedentarismoa (gorputz-mugikortasun txikia, batez ere beheko gorputz-adarretan: egunean, gutxienez, ordu-erdiko ibilaldirik ez egitea), erradikalen kontsumo handitik datozenak, besteak beste, tabako, frijitu edo koipe hidrogenatuetatik, elikadura txarra gantz kaltegarrien kontsumoagatik (kolesterola, triglizeridoak, trans gantzak, etab.), arteriosklerosia eragin dezaketenak, eta horrekin batera, alkohol, tabako edo droga gehiegi kontsumitzeaz gain, bihotzeko arazoak izatea, hala nola aurikulako fibrilazioa edo hasiera batean bihotzekoak edo baskularrak ez diren beste gaitz batzuk, hala nola diabetesa edo estresa. Faktore horietako edozeinek, edo aldi berean batek baino gehiagok, iktusa izateko joera handitzen dute.
Gaixotasun zeliakoak, tratatu ezean, horrelako erasoak eragin ditzake, batez ere gazte eta haurrengan. hala ere, ez da aintzat hartzen, ez eta diagnostikatu ere, batez ere digestio-sintoma nabarmenik gabe gertatzen delako. Atzerapenak diagnostikoan, kalte itzulezinak ekar ditzake[31].
Garun-hodietako atakearen ezaugarrietako bat da (iktusa, enbolia, garun-isuria, garun-hodietako istripua edo apoplexia) bat-batean gerta daitekeela, aurretiko intentsitate txikiko sintoma batzuk eman ondoren edo, zuzenean, oharkabean pasatuak. Beraz, funtsezkoa da garun-hodietako atakeari aurre hartzea eta horren arrazoiak aztertuko dituzten azterketa medikoak egitea (arestian deskribatu dugun moduan).
Nolanahi ere, baliteke aldez aurretik intentsitate txikiko eta iraupen txikiko sintomek arazoren bat adieraztea, zeinak, agian, oharkabean pasa daitezkeen motelak izateagatik: parestesiak (inurridurak), muskulu-talde ez oso espezifiko baten ahultasuna, amnesia-gertaera laburrak, desorientazio txikiak eta beste batzuk. Sintoma txiki horiek dira ohikoenak, baina garrantzi handia dute, zeren aurretik abisatzen baitituzte.
Nabarmentzekoa da, garun-hodietako krisi baten aurreko egunetan (maiz, eta, gutxi gorabehera, aurreko 7 egunetako batean, baita aurreko egunean ere), buruko mina agertzen dela paziente askoren artean[35]: buruko min larria eta ezohikoa, arazoren bat dagoela adierazten duena. Hori agertzeak garun-hodietako erasoaren aurkako aurreneurriei (ikus goian) jarraitzea gomendatzen du, eta azterketa medikoa eskatzea.
Garun-hodietako krisi baten aurreko sintoma (aitzindariak) askotarikoak izan daitezke, eta, kaltetutako garun-eremuaren arabera, zentzumenezkoak, motorrak edo bien konbinazioa (sentsitibo-motorrak) izan daitezke. Hauek dira ohikoenak:
Gainera, garun-atakea jasaten eta bizirik ateratzen diren % 50, depresioa izaten dute lehenengo urteetan, baina, halere, ez dira diagnostikatuak izaten, eta horrek eragin negatiboa izan dezake pertsona horien egoera orokorrean.
Garun-hodietako atake bat iristen denean[36][37], berez, bat-batean gertatzen da, eta haren ondorengo sintomak ezagut daitezke lehen sorospenen protokoloaren bidez (behean ageri da).
Garun-hodietako krisi bat (iktusa, garuneko apoplexia, garuneko enbolia, garuneko hemorragia, garuneko isuria edo garuneko hodietako istripua) bat-batean agertzen da, baina berehala eta modu egokian erreakzionatzeko ezagut daiteke[38][39][40], L.O.G.I.K.A protokoloa erabiliz. Siglak pazienteak izan ditzakeen sintomei dagokie (bat edo gehiago), eta erabil daitezkeen lehen laguntzei:
Ohiko beste sintoma batzuk dira: buruko mina, batzuetan goragaleez lagunduta, zerbait ulertzeko bat-bateko ezintasuna eta, oro har, nahastea.
Behin arazoa aurkitu ondoren, pazienteak eserita edo etzanda egon behar du, burua altxatuta, lasai, ahaleginik egin gabe eta indarkeriarik gabe tratamendu mediko profesionala jaso arte. Lehenengo lau orduak erabakigarriak dira, eta, horregatik, beharrezkoa da medikuen parte-hartzea epe horretan.
Pazienteak arnasa hartzeari uzten badio edo bihotzak taupadak egiteari uzten badio, bihotz-biriketako bizkortzea egin behar zaio berehala.
Nolanahi ere, garun-hodietako atakeari dagokionez, funtsezkoa da prebentzioa, eta hura eragiten duten faktoreak (ikus gorago aipatutako xehetasunak) aztertuko dituzten azterketa medikoak egitea.
Istripu zerebrobaskularraren lehen sorospenetan aspirina eta beste botika batzuk erabiltzeari buruz:
Diziplinarteko errehabilitazio-programa bat behar da, garun-atake batetik bizirik atera diren pertsonei laguntza integratzailea emango diena. Horrek kontuan hartu behar ditu alderdi motorrak zein hizketarekin, ikus-nahasteekin, eguneroko bizitzako jarduerekin eta ondorio ezgaitzaileekin nahiz espastizitatearekin zerikusia dutenak; horrela lortuko du atake batetik bizirik atera denak bere ohiko jarduerei berriro ekiteko adinako independentzia-maila, neurri batean bederen. Diziplinarteko talde horretan egongo dira fisioterapeutak, neuropsikologoak, fonoaudiologoak (logopedak), terapeuta okupazionalak eta medikuntzarekin zerikusia duten guztiak, hala nola mediku errehabilitatzailea edo fisiatria, psikiatra eta neurologoa[45].
Horrelako gertaera baten ondoren, ondorioak jasaten duen beste talde bat pertsonaren familiakoak eta lagunak dira; horiek orientazioa behar dute berreskuratzen ari den pertsonari laguntzeko modurik onena zein den jakiteko, batez ere, dauden ziurgabetasunaren eta larritasunaren aurrean, errehabilitazio-prozesua oztopa dezaketelako.
Asian (batez ere Txinan) eta Hegoafrikan egindako 15 azterlanen berrikuspen sistematikoak erakutsi zuen errehabilitazio komunitarioak eragin positiboa duela ezintasunak dituzten pertsonengan. Ezgaitasun fisikoak dituzten pertsonei buruzko sei azterlanetatik, hiruk apoplexia kasuetarako ondorio onuragarriak erakutsi zituzten. Gaur egun, saiakuntza kliniko berrien bidez, mindfulness eta ariketa fisikoan oinarritutako esku-hartzeek iktusaren fase kronikoan dituzten onura kognitibo eta emozionalak argitu nahi dira[46]. Horrez gain, beharrezkoa da birgaitzeen eraginkortasun-kostu ebaluazioa egitea, baliabideen esleipena ebaluatu ahal izateko[47].
Gaur egun, gaixotasun zerebrobaskularrak osasun publikoko arazo garrantzitsuenetako bat dira. Mendebaldean hirugarren heriotza-kausa dira, helduen arteko baliaezintasun iraunkorreko lehena eta adineko pertsonengan urritasun neurologikoaren arrazoi nagusietako bat. Hala ere, frogatu ahal izan denez, 0 eta 14 urte bitarteko haurren iktusak dira suspertze-indize handienak dituztenak, izaera plastikoagatik eta garunaren garapen-egoeragatik.
Garuneko kalteak pazientearen bizi-ibilbidea hausten du, eta, kostu soziosanitario handia duenez, familia-, gizarte- eta erakunde-egoerak baldintzatzen ditu.
Prebalentzia:
Intzidentzia edadez eta sexuz:
Hilkortasuna
Gaixotze-tasa
Beste arazo batzuk ere eragiten dituzte: epilepsia, espastizitatea, gernu-ihesa, hesteetako arazoak, etzanerako ultzerak, etab.
Eragindako pertsonen kopurua, ondorioen iraupena, larritasuna eta ondorioen aniztasuna, eragindakoen eta haien familien bizi-kalitatean duten eragina, ondorio ekonomiko eta produktiboak direla eta, hartutako kalte zerebrala lehen mailako arazo soziosanitario bihurtzen da[49].
Mesopotamia eta Persian[50] dokumentatu izan dira istripu zerebrobaskularraren eta herentziazko transmisioaren gertakariak Kristo aurreko bigarren milurtekotik aurrera. Hipokrates Koskoa izan zen iskemiarekin lotzen den bat-bateko paralisiaren fenomenoa deskribatzen lehena. Apoplexia, grezierazko ποπλλλος-etik (bortxaz abaildua), lehenengo aldiz agertu zen idazki hipokratikoetan fenomeno hori deskribatzeko[51][52]. Geroago, Galeno Pergamokoak sintomak deskribatu zituen, kontzientzia bat-batean galtzearekin hasten direnak. Harrezkero, apoplexia kontzeptua asko erabili da medikuntzan aditzera emateko, bai garuneko zirkulazioaren haustura akutua, bai beste organo batzuetan azkar garatzen den odoljarioa (adibidez, obulutegiko apoplexia, giltzurrun gaineko apoplexia, etab.)[53].
De Motu Cordisen (1628), William Harvey mediku ingelesak odola gorputzean nola mugitzen den aztertu zuen, eta bihotzaren funtzioa ponpaketa gisa definitu zuen, odol-zirkulazioaren prozesua deskribatuz. Ezagutza horrek oinarri batzuk ezarri zituen garun-hodietako istripuaren kausak eta prozesu horretan odol-hodiek duten eginkizuna aztertzeko[54]. Apoplexian (1658), Johann Jakob Wepfer suitzar patologoak garun-hodietako istripu hemorragikoaren arrazoia identifikatu zuen, iradoki zuenean apoplexia zuten pertsonek odolustea zutela garunean. Garuna, orno-arteriak eta karotidak irrigatzen dituzten arteria nagusiak ere deskribatu zituen Wepfer-ek[55][51], bai eta iradoki zuenean garun-hodietako istripu iskemiko baten etiologia ere (garuneko infartu gisa ezaguna) hodi horien blokeo batek eragin zezakeela apoplexia[55]. Garun-anatomian (1664), Thomas Willis mediku ingelesak anastomosiak garuna odolez hornitzen duten arteria nagusietan duen zeregina dokumentatu zuen, eta istripu zerebrobaskularra prebenitzen duen garrantzia zehaztu zuen, haietako bat blokeatu baitzuen[56]. 1859an, Rudolf Virchow patologo alemaniarrak ekarpen nabarmena egin zuen garun-hodietako istripuaren patogenia ulertzeko. «Tronbosia» eta «enbolia» hitzak proposatu zituen, eta horiek funtsezkoak izaten jarraitzen dute IZBaren diagnostikoan, tratamenduan eta prebentzioan. Ondoren, adierazi zuen arteria-tronbosia ez zuela hanturak eragiten, baizik eta pareta baskularreko koipe-endekapenak, eta aterosklerosiarekin lotu zuen[57].
Urriaren 29a IZBaren aurkako Mundu Eguna da[58].
2016. urtean, La Marató de TV3 programak kanpaina bat egin zuen iktusa eta muineko eta garuneko lesio traumatikoak ikertzeko dirua lortzeko.