O asturiano occidental é unha das tres zonas lingüísticas[1] nas que adoita dividirse o asturiano, e estende o seu dominio lingüístico entre os ríos Navia e Nalón.[Cómpre referencia]
Atendendo ao consonantismo Diego Catalán distingue no Asturianu occidental catro variedades dialectais:
a) /éi, óu/: veiga, cantéi, touro, cantóu.
b) /ié-ya/ yara/yera, ya/y, /ué-uá-uó/ puablu-pueblu-puoblu.
c) -u-us, -i -is, -a/-as // u-os, -u-es. -a/-es: gatu gatus, fonti/fontis, vaca/ vacas. Nalgúns lugares (Pravia o Cudillero) apréciase unha forte tendencia ás vogais finais pechadas /-i, -u/.
d) -oriu ou, -oria concordan coas falas centrais: cobertoria, taladraoria, casoriu.
e) /ll/ para os derivados de /l-, -ll-, pl-, kl-, fl-/: lluna, valle, llave, llover, llama. Non sendo no seo da palabra onde /y/: ayalga
f) /ñ/ vindo do grupo latino /-nn-/: cabaña; é normal tamén o /ñ/ inicial: ñarbasu, ñarigón.
g) /ch/ vindo do do grupo latino /kt, ult/: trucha, cuchu, munchu.
h) /y/ vindo do grupo latino /ly, k'l/: muyer, vieya. Particularidade desta variedade é que /-y-/ despois de vogal palatal pode esquecerse: ouvea - ouveya, ourea - oureya.
Na orde morfolóxica amósanse nalgúns lugares (Santianes de Pravia) casos de concordancia de substantivos femininos con adxectivos en /-u/, que visa a extensión cara a Occidente a oposición continuo / descontinuo: ‘La tierra tá ricudíu’[2].
a) O vocalismo concorda no fundamental coa variedade A. Ten que sinalarse unha menor tendencia ás vogais pechadas finais /i, u/, aínda que non hai uniformidade entre as freguesías. Quirós amósase menos tendente ás finais /e, o/.
b) O grupo -oriu ou -oria que concorda coas falas centrais: cobertoria, taladraoria, casoriu.
c) Emprégase o /ḷḷ/ polo /ll/ da anterior: ḷḷuna, vaḷḷe, ḷḷave, ḷḷover, ḷḷama. Non sendo no seo da palabra, onde se emprega /ch/: 'achalga'.
d) /-n-/ polo /-ñ-/: pena, cabana, farina.
e) Mesmo que na variedade D, resultado /ch/ para /ly, k'l/: mucher, viecha.
f) É orixinal desta fala o son; /ts/ para /kt, ult/: cutso, mutso, otso, cotse.
Nesta variedade atópase o linde do ditongo ya/yas; asina en Teverga, non sendo xa coñecido en Quirós (secantes as freguesías de Bermiego, Ricao e Faeo)[3].
a) O vocalismo concorda coas variedades anteriores. Ten maior número de ditongos decrecentes pola afectación da vocalización de certas consonantes finais en grupo interior: 'nueite', 'truita', 'muitu'.
b) -oiru ou -oira con anticipación epéntica da iode: versatoriu> versadoiro, Cubertoira.
c) O consonantismo concorda coa variedade A para /y/ procedente de /ly, k'l/: muyer, vieya.
d) Polo contrario, o consonantismo concorda coa variedade B na solución /ḷḷ/: ḷḷuna, vaḷḷe, ḷḷave, ḷḷover, ḷḷama. Non sendo no interior da palabra, onde prevalece /y/: ayalga
e) Coexistencia dos resultados /ch/ e /ḷḷ/ de inicio para os grupos /pl, kl, fl/: chuver / ḷḷover.
f) Epéntese do /u/ polo influxo do wau na sílaba seguinte: augua, lleugua, yeugua, fraugua etc.[4].
O vocalismo e o consonantismo concordan coa variedade C, non sendo o resultado /ch/ procedente de /ly, k'l/ en ‘mucher’, ‘navacha’, e de /-cl-, -pl-, e -fl-/: achalga, mesmo que na variedade B.
Latín | Asturiano normativo | Variedade A | Variedade B | Variedade C | Variedade D | Galego |
---|---|---|---|---|---|---|
lauretum | lloréu | llouréu | ḷḷouréu | ḷḷouréu | ḷḷouréu | Loureiro |
afflaticam | ayalga | ayalga | achalga | ayalga | achalga | achadego |
plovere | llover | llover | ḷḷover | ḷḷover/chover | ḷḷover/chover | chover |
lactem | lleche | lleiche | ḷḷeitse | ḷḷeite | ḷḷeite | leite |
multu | munchu | muchu | mutsu | muitu | muitu | moito |
capanna | cabaña | cabaña | cabana | cabana | cabana | cabana |
oculo | güeyu | güeyu | güechu | güeyu | güechu | ollo |
mulier | muyer | muyer | mucher | muyer | mucher | muller |
Véxase a seguinte amosa da lingua:
Documento Castañedo, concello de Belmonte, cartulario do Mosteiro de Belmonte, ano de 1253.[5]
Mario Gómez Gómez, Los nuevos babilistas, ALLA, 1987, P. 342, Un rapaz empacatau
—¿Quiés saber lu qui pasóu
Disqui salierun di casa? Pus you te lu cuntaréi, Qu’al amanecerín taba Aspirandu pa ir cun echus, Y cun echus fui a Cangas. —Algu..., ya me lu cuntarun Seiqui lus padris churaban Y tamién dixenun qui echa, Tou fui chegar incierránunla. |
—¡Claru que sí; cun gran pompa;
Cun ripiqui di campanas, Y gran misa y muita fiesta Y gran luxo y muita gala. Casi todas las vicinas Fumus d’aiquí acumpanándula Y al chigar nos al cunventu Ya pur nos achí aspiraban Flairis, curas, siñuríu Y toda la xenti baxa. |
Tamién taba achí a la puerta,
La madrina, doña Plácida, Cun vistíu di tirciupelu Marietsu y azul á rayas, Y cun duas cadenas d’oru Y el gran asombru di alaxas. Intramus tous pa la Iglesia. Achí rezan y achí cantan, Y al salir, tous abrazamus Aquescha, ondi las galas |
Dil cielu fixenun níu
Y el níu pal cielu chivaban! You... prubetina... de mí... Nun... sei... cumu tengu... lágrimas Dispués qui tantu churei, Al ver cúmu echa pasaba Pur la puerta del ulvidu, Dixando al mundu di ispaldas, Y cúmu ya de pur vida, Quedábasi achí incierrada. |
A literatura en asturiano occidental é residual e é confundida as máis das veces coa literatura en leonés, coa que ten moita semellanza. Presenta aínda unha produción e orixinalidade nada desprezábel.
Débese notar, pola importancia do seu autor, o libro 'El cuartu amariellu' de Xuan Bello, (1965 Tinéu, Asturias), traballo de mocidade, publicado con só dezaseis anos por quen hogano pasa por ser un dos máis notábeis autores na lingua asturiana. Con todo, o dito autor non tivo continuidade nesta variante lingüística, ao seguir a súa carreira literaria en asturiano académico.
Outro autor destacado é Roberto González-Quevedo, (Palacios de Sil, León), 1953, autor, en colaboración coa súa mai (Eva González) de seis libros de poesía e prosa: 'Poesías ya hestorias na nuesa tsingu'; 'Poesías ya cuentus na nuesa tsingua' (1980), 'Bitsarón: Cousas pa nenus ya pa grandes na nuesa tsingua' (1981), 'Xentiquina' (1983), 'Xeitus: poesías ya cuentus' (1985) e 'Branas d’antanu ya xente d’anguanu: poesías ya cuentus '(1990). Este autor intentou logo facer unha literatura épica sobre un pasado máis mítico que histórico; foi gañador do premio de narracións curtas da Deputación de Asturias, en 1981, polo seu conto "Pul sendeiru la nueite". En (1986), editou ata hoxe o seu primeiro e único poemario 'Inis Aión. É membro de número da Academia da Lingua Asturiana, ALLA.
Outros autores que publicaran traballos en asturiano occidental: