Ti ariwanas ket mays a nawatiwat, a grabitasion a panakaibedbed a sistema a buklen dagiti bituen ken dagiti estelar a tidda, maysa a interestelar a pamay-an iti alingasaw ken tapok, ken nagruna ngem saan unay a maawawatan a komponente a pangpadasanna a nanaganan ti nangisit a banag.[1][2] Ti balikas nga ariwanas ket naala manipud iti Griego a galaxias (γαλαξίας), literal a kayatna a sawen ket "nagatasan", ti maysa a panagreperensia ti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas. Dagiti kas pagarigan dagiti ariwanas ket sumakop manipud dagiti ansisit nga adda dagiti basbassit ngem sangapulo a riwriw(107) a bitbituen[3] aginggana kadagiti higante nga addaan dagiti ginasut a trilion (1014) a bitbituen,[4] a ti tunggal maysa ket palpalikmutanna ti bukod ti ariwanasna a tengnga iti masa.
Ti ariwanas ket agloan kadagiti nadumaduma a bilang dagiti bituen a sistema, dagiti bituen a rimpuok ken ti kita dagiti interestelar nga ulep. Iti nagbaetan dagitoy a banbanag ket ti maysa a naingpis nga interestelar a pamay-an iti alingasaw, tapok, ken dagiti kosmiko nga anaraar. Ti nangisit a banag ket agparang ti pannakaibilang para iti agarup a 90% iti masa kadagiti kaaduan nga ariwanas. Dagiti napalpaliiw a datos ket agipaltiing a dagiti nawatiwat unay a nangisit nga abot ket baka rumsuada iti tengnga kadagiti adu, wenno baka amin, nga ariwanas. Naipanunotan dagitoy a nagnangruna a mangiturturong iti aktibo a galaktiko a tengnga a mabirukan iti bugas kadagiti ariwanas. Ti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas ket agparang a mangisanglad iti maysa a kastoy a banag.[5]
Ti ariwanas ket naipakasaritaan a naikategoria segun kadagiti makitkita a sukogda; a kadaywan a maitudtudo kadagiti bukodda a makitkita a morpolohia. Ti kadaywan a porma ket ti eliptiko nga ariwanas,[6] nga adda ti basikaw nga immitlog a sukog a lawag a bariweswes. Dagiti agkusikos nga ariwanas ket nasukogda a kasla disko nga adda ti natapokan, nga agkilkillo a dagiti ima. Dagiti rinagis wenno karnarna a sukog ket naamammon dagitoy a kas dagiti rinagis nga ariwanas ken kadaywan a nagtaud manipud iti panaggulo babaen ti grabitasional a panagguyod kadagiti kaarubana nga ariwanas. Dagiti kastoy a pannakitignay a nagbaetan dagiti ariwanas, a mabalin a pagbanagan dagiti panagtitipon, a sagpaminsan nga inaramid ti naisangsangayan a panagpaadu dagiti aramid a panagporma ti bituen a magipapan dagiti agbettak a bituen nga ariwanas. Dagiti basbassit nga ariwanas ket awananda kadagiti nasupnet a patakder a maipadpatudo a kas dagiti rinagis nag ariwanas.[7]
Adda ngata dagiti agarup a 170 bilion (1.7 × 1011) nga ariwanas a mapalpaliiw a law-ang,[8][9] ken posible nga ad-adyu pay kadagiti nawatwatiwat a teoretiko a multiberso.[10] Kaaduan ket 1,000 to 100,000[11] a dagiti parsec iti diametro ken kadaywan a naisina babaen ti kaadayo iti urno s iti riwriw iti parsecs (wenno megaparsecs).[12] Ti Intergalaktiko a limbang (ti limbang a nagbaetan dagiti ariwanas) ket napnoda kadagiti naingpis nga alingasaw iti natimbengan a densidad iti basbassit ngem maysa nga atomo iti tunggal maysa a kubiko metro. Kaaduan kadagiti ariwanas ket naurnosda kadagiti pagurnosan iti asosasion nga ammo a kas dagiti grupo ken rimpuok, a daytoy ket, a kadawyan daytoy nga agbalin dagiti dakdakkel a nalatak a rimpuok. Iti kadakkelan a gantingan, dagitoy nga asosasion ket sapasap dagitoy a maur-urnos kadagiti sabanas ken pilamento, a napalikmutan babaen dagiti nakadakdakkel a vkodapsi.[13]
Ti balikas nga ariwanas ket nagtaud iti Griego a termino para iti bukodtayo nga aríwánas, galaxias (γαλαξίας, "milky one"), wenno kyklos ("sirkulo") galaktikos ("nagatasan")[14] para iti langana iti langit. Iti Griego a mitolohia,, ni Zeus ket inkabilna ti anakna a lalaki a naipasngay babaen ti mortal a babai, ti maladaga Herakles, iti suso ni Hera bayat nga isu ket nakaturturog tapno ti maladaga ket inumenna ti nadiosan a gatas ti mortal a babai ken iti gapu daytoy ket agbalinto a saan a matay. Ni Hera ket nakariing bayat nga agsussuso ken nakitana nga agayaywan ti dina ammo a maladaga: induronna ti maladaga ken pimmsuak ti gatasna iti rabii a langit, a nagpataud daytoy ti nakusnaw a lawag a natawtawaganen a kas ti Nagririmpuok a Bitbituen.[15][16]
Iti astronomiko a literatura, ti naipadakkel a balikas ti 'Ariwanas' ket maus-usar a mangitudo ti bukodtayo nga ariwanas, ti Nagririmpuok a Bitbituen, tapno mailasin manipud kadagiti bilion a sabsabali nga ariwanas. Ti Ingles a termino a Milky Way ket masurot manipud iti sarita babaen ni Chaucer:
"See yonder, lo, the Galaxyë
Which men clepeth the Milky Wey,
For hit is whyt."— Geoffrey Chaucer. Ti Balay iti Dayaw, c. 1380.[14]
Idi inaramid ni William Herschel ti bukodna a katologo dagiti nauneg a banag iti langit idi 1786, isu ket nagusar tinagan a agkusikos a nebulosa para kadagiti naisangayan a banag aka ti M31. Dagitoy ket mabigbiganto a dagiti nakadakdakkel a nagtitiponan dagiti bitbituen, idi ti husto a kaadayo dagitoy abanag ket narugian a maiyamanan, ken materminodanto a ka dagiti iisla a law-ang. Nupay kasta, ti balikas a Law-ang ket naawawatan a ti kayatna a sawen ket ti intero nga irurumsua, so nga daytoy nga insao ket saan unayen a maus-usar ken dagiti banbanag ket nagbalin nga ammo a kas dagiti ariwanas.[17]
Ti realisasion a datayo ket agtaeng iti maysa nga ariwanas, ken adda idi, iti kinapudno, nga adda dagiti sabsabali nga ariwanas, dagiti paralelo a panakaduktalan a naaramid a maipanggep ti Nagririmpuok a Bitbituen ken dagiti dadduma a nebula iti rabii a langit.
Nangruna nga artikulo: Nagririmpuok a Bitbituen |
Ti Griego a pilosopo a ni Democritus (450–370 BC) ket nagipaltiing a dagiti naraniag a banda iti rabii a langit a tinawtawagan a Nagririmpuok a Bitbituen ket baka buklen dagiti adayo a bitbituen.[18] Aristoteles (384–322 BC), nupay kasta, namatmati a ti Nagririmpuok a Bitbituen ket naaramid babaen ti "ti panaggangat iti immapuy a panagisang-aw kadagiti bituen a dagitoy ket dadakkel, adu ken nagiinnnasidegda" ken ti "panaggangat ket maaramid idiay ngato a paset iti tangatang, idiay rehion iti lubong nga agtultuloy kadagiti panaggunay dagiti nainlangitan."[19] Ti Neoplatonista a pilosopo a ni Olympiodorus the Younger (c. 495–570 AD) ket sientipiko idi a kritiko iti daytoy a kapanunutan, a sumupsupiat a no ti Nagririmpuok a Bitbituen ket sublinario daytoy ket nasken nga agparang a sabali kadagiti sabsabali a panawen ken luglugar iti Daga, ken daytoy ket nasken nga adda iti paralahe, na daytoy ket awan. Iti panunutna, ti Naririmpuok a Bitbituen ket maysa a nailangitanl. Daytoy a kapanunotan ket kalpasanto a makaimpluensia iti Islamiko a lubong.[20]
Segun kenni Mohani Mohamed, ti Arabiano nga astronomo a ni Alhazen (965–1037) ket nagaramid ti immuna a panagpalpaliiw ken panagrukod paralahe ti Nagririmpuok a Bitbituen,[21] ken isu ket "naikeddengna a ti gapuanan ti Nagririmpuok a Bitbituen ket awan ti paralahe, adayo unay iti Daga ken saan a tagikuaen ti tangatang."[22] Ti Persiano nga astronomo a ni Abū Rayhān al-Bīrūnī (973–1048) ket nagipaltiing a ti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas ket dagiti "umnong dagiti adu a tidda iti masna iti nebulosa a bitbituen."[23][24] Ti Andalusian nga astronomo a ni Ibn Bajjah ("Avempace", d. 1138) ket nagipaltiing a ti Nagririmpuok a Bitbituen ket naaramid kadagiti adu a bitbituen a gangani nga agaasideg ken agparang ngaagtultuloy nga imahen gapu ti nagbanagan ti to be a repraksion manipud kadagiti sublunario a materiales,[19][25] a nagdakamat kadagiti panagpalpaliiwna iti pangsilpo iti Hupiter ken Marte a kas ebidensia iti daytoy nga irurumsua no ti dua a banag ket aginnasidegda.[19] Idi maika-14 a siglo, ti Taga-Siri a naipasngay a ni Ibn Qayyim Al-Jawziyya ket nagipaltiing a ti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas ket "reprep dagiti babassit a bitbituen a naipenpen iti maysa a globo dagiti natalinaed a bitbituen".[26]
Ti pudno a paneknek ti Nagririmpuok a Bitbituen a buklen dagiti adu a bitbituen ket manipud idi 1610 idi ni Galileo Galilei ket nagusar ti maysa a teleskopio tapno maadalna ti Nagririmpuok a Bitbituen ken naduktalanna a daytoy ket buklen dagiti adu unay a bilbilang dagiti nakusnaw a bitbituen.[27] Idi 1750 ni Thomas Wright, iti bukodna a Maysa a kasisigud wenno baro a hipotesis iti Law-ang, ket nagsirmata a (napudno) ti ariwanas ket mabalin a agliklikmut a bagi dagiti nawatiwat a bilbilang dagiti bituen a tinengtengngel babaen ti grabitasional a puersa, a kaparis ti sistema a solar iti dakdakkel a gantingan. Ti nagbanagan dagiti disko dagiti bitbituen ket makita a kas banda iti langit manipud iti perspektibo iti uneg ti disko.[28] Iti maysa a tratado idi 1755, ni Immanuel Kant inpasayaatna ti kapanunotan ni Wright a maipanggep ti patakder iti Naririmpuok a Bitbituen.
Ti immuna a panagpadas ti panagipalpalawag ti sukog iti Nagririmpuok a Bitbituen ken ti puestona iti Init ket inaramid ni William Herschel idi 1785 babaen ti naannad a panagbilang dagiti bituen kadagiti sabsabali a rehion iti langit. Isu ket napakataud iti diagrama iti sukog iti ariwanas iti sistema a solar nga asideg ti tengnga.[29] A nagusar iti napasayaat nga arngian, ni Kapteyn idi 1920 ket nakasangpet iti ladawan iti bassit nga (diametto ti agarup a 15 kiloparsecs) basikaw nga immitlog nga ariwanas nga adda ti Init nga asideg ti tengnga. Ti sabali pay a pamay-an ket babaen ni Harlow Shapley a naibatay ti panagkatologo dagiti globular a rimpuok a nagiturong daytoy ti naisangsangayan a sabali a ladawan: ti maysa a dalumpinas a disko nga adda ti diametro ti agarup a 70 kiloparsecs ken ti Init ket adayo manipud iti tengnga.[28] Dagitoy dua a panagusig ket napaay ti panangala ti panagsagepsep iti lawag babaen ti interestelar a tapok nga adda ti galaktiko a dalumpinas, ngem kalpasan ni Robert Julius Trumpler ket inbilangna daytoy a nagbanagan idi1930 babaen ti panagadalna dagiti nalukatan a rimpuok, ti agdama a ladawan ti bukod tayo nga ariwanas, ti Nagririmpuok a Bitbituen, ket rimsua.[30]
Idi maika-10 a siglo, ti Persiano nga astronomo, a ni Abd al-Rahman al-Sufi (naamammoan iti laud a kas ni Azophi), ket nangaramid ti kasapaan a nairehistro a panagpalpaliiw iti Andromeda nga Ariwanas, a nangipalpalawag a daytoy ket "bassit nga ulep".[31] Ti Andromeda nga Ariwanas ket nawaya a naduktalan manen babaen ni Simon Marius idi 1612.[31] Ni Al-Sufi ketnainagananna pay ti Dakkel a Magallanes nga Ulep, a makita daytoy manipud idiay Yemen, ngem saan a makita idiay Isfahan; daytoy ket saan a nakita dagiti Europeano aginggana idi nagbaniaga ni Magellan idi maika-16 a siglo.[32][33] Dagitoy ti immuna nga ariwanas a saan a ti Nagririmpuok a Bitbituen a napalpaliiw manipud iti Daga. Ni Al-Sufi ket nagipablaak kadagitoy a panagsukusokna iti librona a Libro dagiti Natalinaed a Bituen idi 964.
Idi 1750 ni Thomas Wright, iti bukodna a Maysa a kasisigud a teoria wenno baro a hipotesis iti Law-ang, naisipanna (a husto) a ti Nagririmpuok a Bitbituen ket nadalumpinas a disko dagiti bituen, ken adda dagiti nebulosa a makita iti rabii a langit ket mabalin a dagiti sabsabali a Naririmpuok a Bitbituen.[28][34] Idi 1755, ni Immanuel Kant ket nangipaammo ti termino nga "isla a law-ang" para kadagitoy a adayo a nebulosa.
Ti pakaipanan ti maika-18 a siglo, ni Charles Messier ket nagumnong ti maysa a katologo a naglaon kadagiti 109 a karanigan a nebulosa (nainlangitan a banbanag nga agparang a kasla nebulosa), kalpasan daytoy ket sinaruno ti dakdakkel a katologo dagiti 5,000 a nebulosa nga inurnong babaen ni William Herschel.[28] Idi 1845, ni Apo Rosse ket nagaramid ti maysa a baro a teleskopio ken nakabael a nangilasin ti paggiddiatan ti basikaw nga immitlog ken agkusikos a nebulosa. Isu ket nakabael pay a nakakita ti agmaymaysa a punto a nagtaudan kadagitoy a nebulosa, a daytoy ket nangted ti panagpasingked kadagiti nasapa kapanunutan ni Kant.[35]
Idi 1912, ni Vesto Slipher ket nagaramid kadagiti espektrograpiko a panagadal kadagiti karanigan a nagkusikos a nebulosa tapno maikeddengna no dagitoy ket naaramid manipud kadagiti kimiko a manamnama kadagiti planetario a sistema. Nupay kasta, ni Slipher ket naduktalanna a ti nagkusikos a nebulosa ket adda dagiti nagato a nalabbaga panagsukat, a daytoy ket mangitudo a dagitoy ket umadadayo iti naparpardas a gatad ngem ti panagtalaw a kinapardas ti Naririmpuok a Bitbituen. Nga isu ngarod a dagitoy ket saan a naibedbed ti grabidad ti Nagririmpuok a Bitbituen, ken dagitoy mabalin a saan a paset iti ariwanas.[36][37]
Idi 1917, ni Heber Curtis ket nakapalpaliiw ti nova a S Andromedae ti kaunegan ti "Nalatak nga Andromeda Nebulosa" (a kas ti Andromeda nga Ariwanas, ti Messier a banag a M31, nga ammo). Iti panagbirbirukna kadagiti potograpiko a rehistro, isu ket nakabiruk pay kadagiti 11 a nova. Ni Curtis ket napaliiwna a dagiti nova ket, iti katimbengan, a 10 kinadakkel a nakuskusnaw ngem dagiti rimsua iti bukodtayo nga ariwanas. A kas ti nagbanagan daytoy isu ket nakapabael a nakaaramid ti panagkarkulo ti kaadayo kadagiti 150,000 a parsec. Isu ket nagipatakder kadagiti makunkuna a "isla a law-ang" a hipotesis, nga agibagbaga a ti agkusikos a nebulosa ket dagiti nawaya nga ariwanas.[38]
Idi 1920 ti nakunkuna a Nalatak a Suppiat ket naaramid a naggiddiatan ni Harlow Shapley ken Heber Curtis, ti kaipapanan ti kasasaad iti Nagririmpuok a Bitbituen, ti agkusikos nebulosa, ken dagiti rukod iti law-ang. Tapno masuportaranna iti daytoy a pangtunton a ti Nalatak nga Andromeda Nebulosa ket maysa nga akin-ruar nga ariwanas, ni Curtis ket nagisurat a ti langa dagiti nagisit a bet-ang a kapadpada dagiti tapok nga ulep idiay Naririmpuok a Bitbituen, ken ti pay naisangsangayan a Doppler a panagsukat.[39]
Daytoy a banag ket naipatingga a naikeddeng idi nasapa a panawen ti 1920. Idi 1922, ti astronomo a ni Ernst Öpik ket nagited ti kaadayo a panangikeddeng a nagsuporta ti teoria a ti Andromeda Nebulosa ket maysa nga adayo a naisangsangayan a galaktiko a banag.[40] Ti panagus-usar ti 100 a pulgada a Bantay Wilson a teleskopio, ni Edwin Hubble ket nakapabael a mangsulbar dagiti akin-ruar a paset dagiti agkusikos a nebulosa a kas urnong dagiti nagmaymaysa a bituen ken nanginagan kadagiti Cepheid a panagdumaduma, a daytoy ket nangpalubos kaniana ti panagkarkulo ti kaadayo dagiti nebulosa: dagitoy ket adayoda unay nga sabali a paset iti Naririmpuok a Bitbituen.[41] Idi 1936 ni Hubble nagpataud ti maysa a pannakaidasig ti sistema para kadagiti ariwanas a maus-usar iti tatta pay nga aldaw, ti Hubble a panagsasaruno.[42]
Idi 1944, ni Hendrik van de Hulst ket nagipadto a ti mikroaanda a radision iti kaatiddog ti allon iti 21 sm a nagbanagan manipud iti interestelar nga atomiko a hidroheno nga alingasaw;[43] daytoy a radiasion ket napaliiw idi 1951. Daytoy a radiasion ket nangpalubos para iti naiparang-ay a panagdal ti Ariwanas ti Naririmpuok a Bitbituen, gapu ta daytoy ket saan a naapektaran babaen ti panagsspsep ti tapok ket ti bukod a Doppler a panagsukat ket mabalin nga usaren ti panangimapa dagiti panaggunay ti alaingasaw idiay Ariwanas. Dagitoy a panagpalpaliiw ket nangiturong ti postulasion iti agtaytayyek a baras a patakder iti tengnga ti Ariwanas.[44] Nga adda dagiti napasayaat a radio a teleskopio, ti alingasaw a hidroheno ket mabalin a masurot kadagiti sabsabali nga ariwanas
Idi panawen ti 1970 naduktalan kadagiti panagadal ni Vera Rubin iti kapardas ti panagtayyek iti alingasaw kadagiti ariwanas nga adda dagiti dagup a makita a masa ket (manipud kadagiti bituen ken alingasaw) saan nga husto ti panakaibilang para iti pardas iti agtaytayyek nga alingasaw. Daytoy a problema ti ariwanas a panagtayyek ket naikapanunotan a naipalpalawag babaen ti kaadda kadagiti adu a kantidad iti saan a makita a nangisit a banag.[45][46]
Iti rugi ti panawen ti 1990, ti Hubble a Teleskopio ti Limbang ket nakapataud kadagiti napasayaat a panagpalpaliiw. Ken dagiti pay nadumaduma a banbanag, daytoy ket nangipatakder a ti napukaw a nangisit a banag iti bukod tayo nga ariwanas ket saan a buklen laeng dagiti nakusnaw ken babassit a bituen.[47] Ti Hubble a Nauneg a Lugar, ti maysa nga atiddog unay a panangiparang iti maysa nga awan ti linaon a paset iti langit, ket nakaited ti ebidensia nga adda dagiti agarup a 125 bilion (1.25×1011) nga ariwanas iti law-ang.[48] Ti panagpasayaat ti teknolohia ti panagduktal ti espektra a saan a makita ti tao (radio a telekopio, inpraroho a kamera, ken x-ray a teleskopio) ket mangpalubos ti panagduktal kadagiti sabsabali nga ariwanas a saan a maduktalan babaen ti Hubble. A naisangsangayan ti, panagsukisok ti ariwanas idiay Pagliklikan a Sona (ti rehion iti langit a nalapdanbabaen ti Naririmpuok a Bitbituen) ket nagpakita kadagiti adu a baro nga ariwanas.[49]
Dagiti midia a mainaig iti Kategoria:Ariwanas iti Wikimedia Commons