Livan, Livan Respublikası (arabsha: الجمهورية اللبنانية, Al-Jumhuriya al-Lubnoniya) — Batıs Aziyadaǵı mámleket. Orta teńizdiń arqa jaǵasında. Maydanı 10,45 mıń km². Xalqı 8 mln. adam (2001). Paytaxtı — Beyrut qalası. Livan basqarıw tárepten 6 wálayatqa bólingen.

Mámleketlik basqarıw principi

Livan — parlamentli respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1926-jıl 23-mayda kúshke kirgen, keyinirek oǵan ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1998-jıldan Emil Laxud). Deputatlar palatası (parlament) tárepinen 6 jılǵa saylanadı. Nızam shıǵarıwshı húkimet — 128 deputattan ibarat: Deputatlar palatası, Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám ol tayınlaytuǵın húkimet (Ministrler Keńesi) ámelge asıradı.

Tábiyatı

Jaǵalarınıń kóbi tómen. Jaǵası tegislik. Shıǵısında Livan dizbegi mámlekettiń úlken bólimin iyelegen (biyikligi 3088 m ge shekem). Tawlar, tiykarınan, háktas, qumtas hám basqalardan dúzilgen. Temir rudası hám qońır kómir kánleri bar. Íqlımı subtropikalıq, jazı qurǵaq, qısı joqarı ıǵallıqtaǵı. Jaǵasında yanvardıń ortasha temperaturası 13°, iyuldiki 28°. Jıllıq jawın jaǵada 750-1000 mm, tawlarda 1000 mm den kóp. Dáryaları qısqa, jazda kóbinese qurıp qaladı. Iri dáryası Al-Litoni. Jaǵasında qońır topıraq, taw janbawırlarında boz-qońır, joqarıraqta qońır taslaq topıraqlar tarqalǵan. Ósimlikleriniń kóbisi putalar. Livan dizbeginiń janbawırlarında emen, shınar, zereń, halab qaraǵayı ormanları bar. Haywanlardan sırtlan, shaǵal, taw eshkisi, hár túrli kemiriwshiler hám quslar jasaydı.

Xalqı

Xalqınıń 90% ten aslamı arablar, sonıń menen birge, armanlar, kurdlar, cherkaslar, túrkler hám basqalar jasaydı. Rásmiy tili — arab tili. Xalıqtıń 60% i musulman (sunniy, shia, druz), qalǵan bólimi xristianlar (moruniy, pravoslav, katolik). Xalıqtıń 83,7% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Bayrut, Tarobulus ash-Sham, Saydo hám Zahla.

Tariyxı

Livan aymaǵında adam tómen hám joqarı paleolit dáwirinen, otırıqshı xalıq eramızǵa shekemgi 5 mıń jıllıqtan jasaydı; 3-2 mıń jıllıqlarda áyyemgi Livan aymaǵında finikiyalıqlardıńń qala-mámleketleri Bibl (Jubayl), Tir (Sur), Sidon (Saydo), Berit (Beyrut) hám basqalar payda boldı. Olar eramızǵa shekemgi VIII-IV ásirlerde Assuriya, Bobil, Ahamaniyler mámleketi hám Makedoniyalıq Aleksandr qol astında bolıp keldi. Eramızǵa shekemgi II ásirden Livan aymaǵı Salavkiyler saltanatı quramında hám eramızǵa shekemgi 64-jıldan Rim basshılıǵında boldı. Eramızǵa shekemgi IV-VI ásirlerde Livan Vizantiya imperiyası quramına kirdi. VII ásir basında Livandı sasaniyler, keyin arablar iyeledi. VII-XI ásirlerde Livan bir neshe dinastiya qol astında boldı.

Livan XI ásir aqırında atanaqshılar, XIII ásirden XVI ásir baslarına shekem Mısır mamlukleri húkimranlıǵında boldı. 1516-jıl Livan Aymaǵı Osmanlı túrk saltanatı quramına kirdi. XVII ásirde ámir Faxriddin II pútkil Livandı birlestirdi. 1697-jıldan Livan Shihobiylar dinastiyası qol astına ótti. XVIII ásir aqırı, XIX ásir baslarında húkimranlıq etken ámir Bashir II Shihobiy Livandı oraylastırıw siyasatın qolladı. Ol mámleketti Turkiya húkimranlıgınan azat etiw niyetinde Mısır húkimdarı Muhammed Ali menen awqam dúzdi. 1861-jıl iyunda xalıqaralıq komissiya (Franciya, Ullı Britaniya, Avstriya, Prussiya, Rossiya, Turkiya) islep shıqqan qaǵıydaǵa muwapıq, mámleket rásmiy Livan atın aldı. XIX ásirdiń 50-70-jıllarında Livan arab aǵartıwshılıq háreketi oraylarınan birine aylandı.

XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Livan Batıs Evropa mámleketleriniń yarım koloniyasına aylandı; 1918-jıl oktyabrde Angliya hám Franciya áskerleri Livandı basıp aldı. 1922-jıl Livanǵa Franciya mandatı Milletler Ligası tárepinen tastıyıqlandı. 1926-jıl mayda qabıl etilgen konstituciyaǵa muwapıq, Livan respublika dep daǵaza etildi. Biraq Franciya onıń sırtqı baylanısları hám qorǵanıwı ústinen qadaǵalawdı óz qolında saqlap qaldı. 1936-jıl noyabrde milliy azatlıq háreketi qısıwı astında Franciya húkimeti menen Livan arasında Livanǵa 3 jıldan keyin ǵárezsizlik beriw tuwrısında shártnama dúzildi. Shártnamaǵa qaray, Franciya Livan aymaǵında óz qurallı kúshlerin saqlaw, Livan sırtqı siyasatı hám ishki jumıslarına aralasıw huqıqına iye boldı, francuz reakciyasınıń aralasıwı menen Livanǵa ǵárezsizlik beriw haqqındaǵı shártnama tastıyıqlanbay qaldı.

Ekinshi jáhán urısı basında Franciya táslim bolǵannan keyin, 1940-jıl Livan Italiya menen Germaniyanıń Jaqın Shıǵıstaǵı tayanısh noqatına aylandı. 1941-jıl 8-iyunda "Azat Franciya" háreketi hám inglis áskerleri Siriya hám Livanǵa bastırıp kirdi. Franciya áskerleriniń bas komandiri general Katru Franciya mandatın biykar etti, 26-noyabrde ol Livan milliy azatlıq háreketi talabına juwap retinde Livanǵa ǵárezsizlik beriw tuwralı bayanattı tastıyıqladı. Biraq Livan 1943-jıl 22-noyabrdeǵana haqıyqıy ǵárezsizlikke erise aldı. 1945-jıl Livan Arab mámleketleri Ligası dúziliwinde qatnastı hám sol jılı BMSh ǵa aǵza boldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin de Franciya Livanda óz húkimranlıǵın saqlap qalıwǵa urınıp, bir qansha ilajlar kórdi, biraq Livan húkimeti bul temada ózara kelisimnen bas tarttı. Ullı Britaniya hám Franciya óz áskerlerin 1946-jıl 31-dekabrde Livan aymaǵınan alıp shıǵıp ketiwge májbúr boldı.

Livan húkimeti 1967-jıl iyunda Izrail hújimine tap bolǵan Egipet hám basqa arab mámleketlerine óz tileklesligin bildirdi hám Jaqın Shıǵıstaǵı siyasiy qarama-qarsılıqlardı tınısh jol menen sheshiw tuwrısındaǵı BMSh nıń 1967-jıl 22-noyabr rezolyuciyasın maqulladı. 1968-jıldan Livan aymaǵında Palestina qarsılıq háreketi júzege keldi. Sol jılı Livanǵa qarsı Izrail hújimi baslandı. Nátiyjede Livan, ásirese, onıń qubla aymaqları qattı zıyan kórdi. 1970-jıl 17-avgustta parlament S. Franjyeni prezidentlikke sayladı. Soyib Salom húkimet basshısı boldı. Livannıń jańa húkimeti biytáreplik siyasatın ilgeri súrdi hám milliy ekonomikanı bekkemlewge, miynetkeshlerdiń turmıs dárejesin jaqsılawǵa wáde berdi, biraq wádeni orınlaw ornına demokratiyalıq huqıq hám erkinliklerdi sheklewge háreket etti; bul jaǵday is taslaw hám kóterilisler baslanıwına sebep boldı (1972-jıldıń aqırı — 1973-jıldıń basları). 1975-jıl aprelden Livanda keskin siyasiy krizis payda boldı. 1975-76-jıl Livandaǵı xristian hám musulman áskerleri arasında qurallı kelispewshilik baslandı. Oń xristian kúshler Livanda turǵan Palestina qarsılıq háreketi áskerleri menen, keyninen musulmanlar menen qurallı soqlıǵısıwdı keltirip shıǵardı. Mámleket ekige bólinip qaldı. Arablar ózara kúshler (az 35 mıń ásker) Livanǵa kirgizilgennen keyin urıs háreketleri toqtadı. 1978-jıl Izrail áskerleri Livanǵa bastırıp kirdi.

BMSh Qáwipsizlik Sovetiniń 425-sheshimine qaray, BMSh Waqıtsha kúshleri mámleket qublaǵa kirgizildi. Izraildiń 1982-jıl hújimi nátiyjesinde Livan aymaǵınıń ádewir bólimi 1985-jılǵa shekem iyelep turıldı. Izrail Livan qublada 10 km ge jaqın keńliktegi "Qáwipsizlik regionı" n basıp alıp turdı. 1989-jılda mámlekette taǵı qurallı kelspewshilik kelip shıqtı. Arab mámleketleri úshler komiteti (Jazair, Saudiya Arabstanı, Marokash) niń aktiv qatnasında hám xalıqaralıq kúshlerdiń jardemi menen Livan milliy doslıq partiyası islep shıǵıldı. Toif pitimi dep atalǵan bul hújjette mámleket basqarıw keńselerin qáliplestiriwdiń diniy belgilerinen az-azdan waz keshiw názerde tutılǵan. Sol tiykarda 1992 hám 1996-jıllarda parlament saylawı ótkerildi. Sırtqı siyasatta Livan unamlı biytáreplik, bloklarǵa qosılmaw siyasatına ámel etedi. Livan Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1991-jıl 30-dekabrde tán aldı hám 1998-jıl 22-oktyabrde diplomatiyalıq qatnasların ornattı. Milliy bayramı — 22-noyabr — Ǵárezsizlik kúni (1943).