Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk.
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De ligking van 't stedje Mofert, wo me 't Mofers dialek kaltj.
Mofers of Moferts is de taal die wuuertj gespraoke in de stad Mofert en 't boetegebied van Mofert. Mofers is 'n variant van 't Limburgs en ligk kwa kènmirke tössen 't Oeas- en Centraal-Limbörgs in; 't weurt aevel meistes ingedeildj bie 't Centraal-Limbörgs vanwaengen 't feit det me stein zaet en neet sjtein. Bie anger kènmirke sluutj 't baeter aan bie 't Oeas-Limbörgs; zoea gebroek me 't waord "dich" noeatj es óngerwirp vanne zin, in plaats daovan mót me "doe" gebroeke in 't Mofers.
't Mofers wiek weinig aaf van 't Pötbrooks, en get mieë van 't Sint-Joeasters en 't Echters. Óndanks det 't väöl kènmirke deiltj mit 't Posters, versjille dees twieë dialekte toch waal behuuerlik vanein.
Kinmèrke
De wichtigste kinmèrke van 't Mofers zeen:
De Hoeagduitse klankversjuving: Ein van de kinmèrke vanne Hoeagduitse klankversjuving vinje veer gedeiltelik in 't Mofers trök. Mofert lik ten zuje vanne Uerdinger Linie, wodoor in sommige gevalle de "k" in een "ch" verangerdj is, beveurbeeldj "ich", "mich". Bie de meiste anger wäörd haet dees klankversjuving neet plaatsgevónje. Mofert lik dan ouch ten noorde vanne Benrather Linie, ouch waal bekindj es de maken/machen-lien. 'n Ópmirkelik versjiensel is det me vreuger in Mofert kaldje van "welch" in plaats van "welk", meh door de jaore haer is dit droet gegange.
"doe": In 't Mofers gebroek me "doe" es persuuenlik veurnaamwaord twieëdje persoean inkelvoud nominatief. Nominatief wiltj in dit geval zègke det 't waord 't óngerwerp vanne zin is. Es 't waord geliek achter 't wirkwaord steit en neet beklemtoeandj wuuertj, dan zaet me "se", beveurbeeldj: "Höbs se det al gedaon?". 't Waord "dich" kump ouch in 't Mofers veur es twieëdje persoean inkelvoud, mer dan alein mer es 't waord 'n veurwerp van de zin is. Veurbeeldj: "Höbs se dich pien gedaon?".
"boum" en "meine": De meiste wäörd, die in 't Nederlands 'n lang "oo" höbbe, sprik m'n in 't Mofers mit 'n "ou" oet. Wie "boum", "ouch" en "rouk". Dees "ou" (spraek oet es aw) is 'n drek euverbliefsel van 't Aadgermaans en is al hieël aad. Wiejer zaet me ouch "meine" en "buim" mit diftóng.
Mouillering: Bie zelfstenjige naamwäörd mit 'n "d" op 't inj kump in 't Mofers mouillering veur: "gróndj". Mofert haet speciaal regels veur 't gebroek van de mouillering bie wirkwäörd inne derde persoean inkelvoud. Bie sommige wirkwäörd wuuertj de mouillering waal gebroek, en bie anger wäörd weer neet. Pierre Bakkes haet oeats gesjreve: "'n Goje Moferter geit en steit, mer wètj en kaltj.". 't Is lestig óm aan te gaeve wienieë de mouillering waal of neet in 't Mofers veurkump. Pierre Bakkes haet hie-euver gesjreve in zien dissertatie. Mouillering kump wiejer ouch nag veur bie bepaoldje verkleinwäörd op 'n "s", wie "bieës" > "bieësjke" en "kas" > "kestje" of "kesjke".
Panninger Linie enne fles/flesj-lien: Mofert lik juus ten weste vanne Panninger Linie, wodoor m'n in Mofert "stad" en "staon" zaet. In 't Mofers kump dus gein "j" tösse de "s" en de "t". Ouch aan 't inj van 'n waord wuuertj gein "j" achter 'n "s" oetgespraoke, beveurbeeldj "fles". In aad Mofers weurd waal gespraoke van "'ne fietsj". Wiejer guuef 't in Mofert zowaal de vorm "mienselik" es "miensjelik".
Panninger Seitenlinie: Mofert lik ten zuje vanne Panninger Seitenlinie. In Mofert zaet me dus "sjaop" en neet "schaop".
T-deletie enne inj-n: Allewiel kintj 't Mofers gein inj-t en inj-n, 't Mofers kintj dus de zoeagenaamdje t-deletie. Beveurbeeldj: "ich brach" i.p.v. "ich bracht"; "veer make" i.p.v. "veer maken". Vreuger sjiene dees lètters waal te huuere zeen gewaes in 't Mofers. Bie voltoeaidje deilwäörd wuuertj in 't Mofers waal de -j drachter geplaats, dus 't is neet gezat meh gezatj. De inj-n huuertj me aevel nag ummer in wirkwäörd en mieëvaadsvörm es 't desbetrèffendj waord wuuertj gevolg door 'ne klinker (of soms 'n h), wie in: "Zie zagten ummer nieks." Dit neump me owwel liaison.
Óneigelike twieëklanke: In Mofert wuuertj gespraoke mit de zoeagenaamdje óneigelike twieëklanke: ieë, uue, en oea. Veurbeeldje: Kieës, gruuets, kroeat.
"maedje": Zelfstenjige naamwäörd, die eindige op 'n "t" of 'n "d" kriege bie 'n verkleinwaord d'n oetgank "je", beveurbeeldj bie "pötje". Inne oeastelike Roerstreek zaet me "pötsje".
"haje": Mofert lik in 't haje-gebied, in taengestèlling toet de meiste buurdörpe. Dao wuuertj meistens "haoje" of "hawte" gezag. 't Zelfde geldj veur beveurbeeldj "kaad" en "aad".
veer en geer: In Mofert zaet me "veer" en "geer", det in taengestèlling toet "weer" en "geer" nao 't zuje, "veur" en "geur" nao 't naordoeaste, "wae" en "gae" nao 't wèsten, "vier" en "gier" in Postert en "wier" en "gier" oppe Boesj.
"wore": In Mofert zaet me "veer wore" in taengestèlling toet de buurdörpe Postert en Berg ane Roer, wo me "veer ware" zaet. Waal wuuert "ich/hae waas" gezag.
"mótte": Taengen 't Nederlandse "moeten" zaet m'n in 't Mofers "mótte". In de meiste Roerstreekdörper zaet me "modde".
Paragogische sjwa: 't Mofers haet de zoea-geneumdje paragogische sjwa. Det hèltj in det me döks 'n stóm -e toeveug aan 't inj vanne zin: "Waat höbs doe noe gedaon-e?"
Begoonse wäörd: Juus wie de meiste Limbörgse dialekte kintj 't Mofers väöl wäörd oet 't Begoons, wie "meles" veur "boek" en "kiebes" veur "kop".
Exclusief kinmèrk: Mofert haet ouch 'n exclusief kinmèrk. Es emes "gäötje" zaet es verkleinwaord veur "gaat", dan wèts se det dae persoean oet Mofert kump.
Klanklieër
Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk.
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.
Wie ieëre gezag zeen de óneigelike twieëklenk enne verspreijing vanne mouillering in 't Mofers de opvallendjste kinmèrke waat betröf de fonologie, mer 't Mofers haet nag e deil anger minder dök veurkómmendje kinmirke waat betruf de klanklieër.
Väöl van dees apaartheje, wovan de meiste ouch veurkómmen in anger dialekte, meh neet inne mieëderheid vanne dialekten inne ómgaeving, zeen de volgendje lèttergroepe, wovan e deil ónger drök steit:
"ir" /ɪr/, wie in kirk, waat ónger e deil vanne spraekers versjuuf nao "èr" /e̞r/ kèrk (Bakkes 1996; 37);
"aw" /au̯/, wie in blaw, waat contrasteert mit "au"/"ou" /ɒu̯/, wie in auto en boum (ouch dit contras steit ónger drök), ieëre ouch inne wäörd naw en baw > nao, bao; dit steit weer in contras mit "ów" /ʊu̯/, wie in zów (Bakkes 1996; 41, 291, 293);
"aenge" /ɛ:ŋə/, wie in raenge, wo 't Remunjs "aege" haet (Bakkes 1996; 43);
"uj" /øi̯/ (> /ø:i̯/, zuuch hie-ónger), wie in (ich) huj ("besjerme") in contras mit "ui" /œi̯/ hui ("gedruueg graas");
r-sjoewheid inne kómbenaasje "(historisch) korte klinker + r + s", wie in *keers > kees en *dórs > dós, mer ouch bie 't wäördje anges enne lèttergroep "-ieë", wie in ieëste en mieë (Bakkes 1996; 72);
't alternere van "ei" mit "è", wie in meine - (hae) mèntj en stein - stènke, en van "oo" mit "ó", wie in wone - (hae) wóntj (Bakkes 1996; 270, 271);
"i-j" /ɪi̯/, wie in bi-jje, waat wiek veur "eej" /e:i̯/ beje, en "uj" /øi̯/, wie in grujje, waat wiek veur "euj" /ø:i̯/ greuje (Bakkes 1996, 291);
runjing van /ɪ/ bie e deil wäörd ónger invlood van bilabiaal mitklinkers, wie lup, klumme, zwumme (Bakkes 1996, 292);
't veurkómme vanne lèttergroep "ew" /æu̯/ wie in pewke (versjuuf nao "ae(j)" en "ui");
wäörd die ènjigen op 'ne kórte klinker, mit naam meh neet oetsloetendj inne interjecties (tössewirpsele), wie jah, jöh en neh. Dees klinkers waere döks lichtelik geglottaliseerdj.
Opmirkelik is det Mofert ieëre zowaal te wèsten es t'n oeaste vanne Panninger Linie laag: me zag (en zaet nag ummer) stein en neet sjtein, meh waal flesj en neet fles. Gans eindujig is det aevel noeatj gewaes, went me zag waal vès en neet vèsj. Waat prónt de verdeiling waas is ónbekindj en ouch neet mieë te óngerzeuke, went dit mót volges Bakkes al róndj ±1870 d'roet zeen gegange; 't liek aevel waal det de kómbenaasje -tsj betrèkkelik wied-versprèdj waas (oetgezunjerd aafleijinge, wie reet > reets). Allewiel ligk Mofert dudelik te wèste vanne lien, went 't injcluster -sj is bao gans vervange door -s, mit oetzunjering van 'n klein aantal wäörd wie miensjelik, rebelsj, fietsj en meisj. (Bakkes 1996, 292)
't Mofers haet de eige diftonge a\w en è\j, wo de meiste Limbörgse dialekte ao\ en ae\ höbbe, praktisch gans ingeruuldj veure algemeinder vörm da\w, na\w, pa\wl > dao\, nao\, pao\l en è\jg, è\jrd > ae\g, ae\rd. (Bakkes 1996, 216)
't Mofers haet, juus wie de anger Limbörgse dialekte, versjillendje vörm van umlaut. 'n Lies mit umlaute die veurkómmen in 't Mofers vindj m'n hie.
Tonaliteit en accent
't Mofers haet ouch eigenaardigheje mit betrèkking toet de oetspraok enne oetwirking vanne sleip- en stoeattoean. In ajerwèts Mofers blief de sleiptoean van 't gróndjwaord ouch behajen in posities die allewiel neet (mieë) toeanóngersjeiendj zeen (de ideaal positie): ki~ndj - ki~njer. Allewiel waeren alle klinkers in ideaal positie stoeattuuenig oetgespraoke: ki\njer. Saortgelieke oetspraok van sleiptoean in ideaal positie vindj me noe waal nag trögk in Zösteren en zujeliker. De exakte oetspraok van deze sleiptoean wiek lichtelik aaf van dae in geslaote positie, wodoor kó~mme (infinitief) en kó~m-e (imperatief mit paragogische sjwa) gein homofone zeen. Mit 't verdwiene vanne sleiptoean in ideaal positie is dit contras allein meh grótter gewore: kó\mme (stoeattoean) - kó~m-e (sleiptoean). (Bakkes 1996, 45)
Samegestèldje wäörd en lieënwäörd in 't Mofers hawwe vreuger twieë accenttuup, waat wiltj zègke det me neet dudelik 'ne lèttergreep kan aanwiezen es houflèttergreep. Dao-inplaats kós e waord twieë lèttergrepe mit aeveväöl naodrök höbbe, wie ke~seflaa\j en se~nterfuu\j (wie ouch in 't Zweeds: sòckerkáka). Allewiel kriege dees wäörd de klemtoean wodet in 't Nederlandjs ouch is, en dus bie samegestèldje wäörd veural oppen ieëste lèttergreep, en bie lieënwäörd meis oppen (einer)lèste: ke~seflaaj en se~nterfuuj. (Bakkes 1996, 292)
Bie sleiptuuenige lèttergrepe die bestaon oet 'ne korte klinker gevolg door 'ne sonorant wuuert d'n toean euvergebrach oppe sonorant, wodoor dae langer klink: ich ka\l [kɑ̀l] taenge (de) ka~l [kɑ́l:]. Dit gebeurt ouch wen de sonorant gevolg wuuert door 'nen obstruent, wodoor de sonorant meis stumloos wuuert: ka~lk [kɑ́l̥k]. In 't traditioneel Mofers wuuert dao noeatj 'ne svarabhaktivocaal ingeveug; kèrrək en hulləp zeen dus kèr:k en hul:p in 't Mofers. (Bakkes 1996, 39)
Sandhi's en hiaatdelging
In 't Mofers kómme väöl vel veur van sandhi's, veural bieje modaal deilwäörd. Zoea vèltj döks de lèste lètter aaf en verangert de kwaliteit vanne klinker bie 't sameveuge van 'n rits biewäörd. E kort veurbeeldj hievan is "ommer" ("ouch" + "mer"), mer ouch langer wäörd bestaon, wie "tonnannimmieë" ("toch" + "nag" + "neet" + "mieë"). Boete zón kónstruksjes is de oetspraok in 't Mofers betrèkkelik helder, in vergelieking mit 't Nederlandjs. Zoea verangert de "n" veur 'n "k" neet in "ng" es dao 'n lexicaal grens tösse zitj; me sprik dus van e [stè̞n̥kʲe] stènke en neet van e stèngke ("stein" + "-ke"), meh stinke "slech ruke" wuuert waal oetgespraoken es [stɪ́ŋ̊kʲe] stingke; saortgeliek es stènke sprik me van "aanbi-jje" en neet "aambi-jje" en van "insjrieve" en neet "injsjrieve". De sandhi's euvere waordgrens blieve veural bepirk toet verangeringen inne stumhöbbendjheid (de liaison).
Hiaatdelging kump veur mitte lètters -r, -n, -t en -d. Dees lètters kómme trögk wo zie ieëre zeen aafgevalle wen 't waord wuuert opgevolg door 'ne klinker of 'n h-: Dao haet nieks mieë. taenge Ich höb neet mieër es det. Veural liaison mit -n is typisch veur 't Mofers, dit hingk same mitte bdht-klinkerregel, meh truuedj neet inne zelvendje ómgaeving op. Veurbeeldje van liaison-n zeen: laezen en sjrieve (Bakkes 2007, 13) en Sjrieëvenhaof (Bakkes 1996, 69 en 262). Wiejer besteit nag hiaatdelging mit -t (en -d), zowaal etymologisch: rieje (< rieden) - doe rieds es later óntstange: wone - inwoonder en boewe - doe boewts. (Bakkes 1996, 260-261) Es zoea waord 'ne langen, hoeage klinker haet, kan dae waere verkortj es 'n -t(j) of -d(j) volg; geboe\wdj en geboedj (mit korte klinker) kómmen allebei veur (wie ouch hae duu(j)tj). In sómmige vel is dees verkorting zelfs van ieërehaer verplich: wie~d taenge wiedje en brei~d taenge brèdje. (Bakkes 1996, 270)
Zónjig 21 oktoeaber2007 is 't ieëste Mofers waordebook oetgekómme. Dit waordebook is samegestèldj door Pierre Bakkes en is oetgegaeve door de "Stichting Mofers Waordebook". In 't waordebook staon ouch aaj foto's in vergelieking mit nuuj foto's van Mofert. Wiejer bevat 't waordebook ouch 'n kaart van veure ruulverkaveling en nao sjatting 10.000 trefwäörd.
Zoeaget eder jaor wuuertj in Mofert 't Mofers dictee gehaje. In 2009 woor det óp zónjig halfvaste, 22 mieërt. 't Mofers dictee wuuertj noe al saer 2008 gehaje. 't Dictee vèltj in te deile in drie deil: spelling & beteikenis, creativiteit en 'mofertkunde'. In alsjaore is toet noe toe de winnieër dezelvendje gewaes mit oetzönjering van 2010 en 2013, wienieë emes anges wón.[1] Lies van winnieërs:
