Apeldoorn in de 17e eeuw door Jacob van RuisdaelTopografische kaart van Apeldoorn (woonplaats), sept. 2014Oranjepark
Apeldoorn (uitspraakⓘ) (Nedersaksisch: Apeldoorne) is een stad in de Nederlandse provincie Gelderland. Het is de hoofdplaats van de gelijknamige gemeente. De stad telde per 1 januari 2021 138.945 inwoners.[1] Omdat Ugchelen officieel wordt gerekend tot de wijk Apeldoorn Zuidwest,[2] bedraagt het inwonertal van het stedelijk gebied rond de 150.000 inwoners. Apeldoorn ontwikkelde zich pas vanaf begin 20e eeuw tot een van de grotere plaatsen van het land. De gemeente telt 168.212 inwoners (bron: CBS).
Apeldoorn is met Deventer en Zutphen een van de hoofdplaatsen in een samenwerkingsregio van gemeenten in de provincies Gelderland en Overijssel die bekendstaat als de Stedendriehoek. Apeldoorn staat bekend om zijn stadsparken en zijn 'groene' karakter. Kenmerkend is de Apeldoornse huisjes-structuur, met veel monumentale en vrijstaande woningen en relatief weinig hoogbouw. Met ongeveer 100.000 arbeidsplaatsen[3] is Apeldoorn een belangrijk werkgelegenheidscentrum in Midden- en Oost-Nederland.
Geschiedenis
De geschiedenis van Apeldoorn gaat terug naar het jaar 792 toen het als "villa ut marca Appoldro" werd genoemd in een schenkingsakte.
Het is ontstaan aan de rand van het hoge middendeel van de Veluwe, een plaats die in de vroege middeleeuwen geschikt was voor landbouw. Het was een plaats waar de grond licht genoeg was om te bewerken en waar ook voldoende water aanwezig was. Het eerste deel van de naam is de vroegmiddeleeuwse vorm apa 'water', die ook voorkomt in o.a. Appen, Epe, Wezep en Wilp. Apeldoorn ligt in een concentratie van apa-namen. Het tweede deel is ontstaan uit de vorm treo, 'boom'. De oorspronkelijke betekenis van Apeldoorn en ook van o.a. Appeltern in de Betuwe en van Appeldorn in Westfalen, was ongeveer 'bij een water staande bomen'.[4]
In het begin en de eeuwen daarna was Apeldoorn een klein dorpje, dat bestond uit een paar huizen. Toen tegen het einde van de 16e eeuw de papierindustrie op gang kwam, groeide Apeldoorn snel. In 1684 kocht Willem III van Oranje het huis Het Loo en liet daarnaast Paleis Het Loo bouwen omdat Apeldoorn centraal in een jachtgebied lag. Daarna hebben meerdere leden van de koninklijke familie het paleis bewoond, tot het overlijden van koningin Wilhelmina. Ook Lodewijk Napoleon zou Paleis Het Loo als zomerresidentie gebruikt hebben. Paleis Het Loo is sinds 1984 een museum.
Om de werkgelegenheid en economie en daarmee de groei van Apeldoorn een duwtje in de rug te geven, liet koning Willem I uit eigen middelen het Apeldoorns Kanaal graven, dat loopt van de IJssel bij Hattem naar Apeldoorn en dat gereed kwam in 1829. Later, in 1868, werd dit kanaal doorgetrokken naar Dieren waar het ook weer aansluit op de IJssel. Het noordelijk deel volgt in grote lijnen het in de middeleeuwen aangelegde kanaaltje De Grift. Tegelijk schonk koning Willem I een derde deel van het benodigde kapitaal voor de aanleg van een grindpad (grotendeels langs het kanaal), dat de reistijd tussen Arnhem en Zwolle aanzienlijk verkortte. In 1876 werd Apeldoorn aangesloten op het landelijk spoorwegennet. Dit laatste zorgde voor een toename van de bedrijvigheid, maar het belang van het Apeldoorns Kanaal nam daarmee af. In 1962 werd het noordelijk deel gesloten, gevolgd door het zuidelijk deel in 1972.
In oktober 1941 registreerde de overheid volgens het Joods Historisch Museum in Apeldoorn 1549 Joden.[5] Onder hen waren een groot aantal vluchtelingen en ook patiënten en verplegend personeel van de twee Joodse verpleeginrichtingen in de stad. De arrestaties en deportaties begonnen in Apeldoorn al vroeg, in oktober 1941. In de loop van 1942 werden de meeste Joodse bewoners van Apeldoorn gedeporteerd. Begin januari 1943 moesten de overgeblevenen naar Het Apeldoornsche Bosch. Van de oorspronkelijke Apeldoornse Joden overleefden 592 de oorlog niet. Er is een monument aan hen gewijd.
In 1909 was aan de Zutphensestraat, die toen nog buiten Apeldoorn lag, een groot Joods psychiatrisch ziekenhuis verrezen, Het Apeldoornsche Bosch. Onder persoonlijk toezicht van de SS'erFerdinand aus der Fünten en kampcommandant Albert Gemmeker werden in januari 1943 de 1200 patiënten van Het Apeldoornsche Bosch, sommigen nog in dwangbuis, anderen onder de medicijnen of in blinde paniek, in kiepwagens naar het station gebracht, waar ze een klaarstaande goederentrein in werden gedreven. De bestemming was Auschwitz, waar ze onmiddellijk zijn vermoord. Een klein deel van het personeel ging met deze trein mee, de overige personeelsleden werden met de nog in Apeldoorn verblijvende andere Joden naar Kamp Westerbork gebracht.
Nieuw regeringscentrum
In 1942 had Seyss-Inquart uit veiligheidsoverwegingen besloten dat Apeldoorn het regeringscentrum moest worden en dat alle belangrijke diensten Den Haag zouden verlaten om in Apeldoorn of omgeving, zoals in Velp, Arnhem en Nijmegen, te worden gehuisvest.[6] Bij een eventuele invasie vanuit zee zouden de diverse diensten dan nog tijd hebben zich terug te kunnen trekken naar het binnenland van Das Reich. Aanvankelijk werd dit plan door Himmler tegengehouden, maar in 1943 vertrokken toch de eerste diensten naar Apeldoorn, gevolgd in 1944 door meer diensten.
Hoofdkwartier Seyss-Inquart
In Apeldoorn was gedurende de tweede helft van de oorlog het hoofdkwartier van het Duitse opperbevel in een villa aan de Loolaan gevestigd. Arthur Seyss-Inquart en Hanns Rauter hebben hier kantoor gehouden, toen ze het in Den Haag te gevaarlijk vonden worden. In de tuin liet Seyss-Inquart in 1943 vóór zijn vestiging een communicatiebunker bouwen. Deze bunker was kleiner en soberder uitgevoerd dan die in Wassenaar.
Woeste Hoeve
Na het begin van de Operatie Market Garden op 17 september 1944, werden Arnhem en de plaatsen in de directe omgeving daarvan geëvacueerd op last van de bezetter. Van de evacués kwamen er ongeveer 30.000 terecht in Apeldoorn, een aanzienlijke belasting voor de stad die aan het begin van de oorlog 70.000 inwoners telde. Er ontstond meteen een voedseltekort. Daardoor pleegde een Apeldoornse verzetsgroep nabij Woeste Hoeve in de nacht van 6 op 7 maart 1945 een onbedoelde aanslag op de hoogste SS'er in Nederland, generaal Hanns Albin Rauter. De bedoeling van het verzet was een Duits legervoertuig te bemachtigen; men wist niet dat Rauter zich in de auto bevond. De verzetsgroep van Geert Gosens kreeg de opdracht om met een vrachtauto het vlees bij een slachterij in Epe op te halen voordat de Duitsers dat zouden doen. Rauter raakte zwaargewond maar overleefde het vuurgevecht. Hij is in Apeldoorn tot het einde van de oorlog verpleegd. De Duitsers lieten als represaille enkele honderden gevangenen executeren, waarvan 117 bij Woeste Hoeve.
Executies en razzia's
Op 2 oktober 1944 executeerden de bezetters 8 verzetsmensen en 2 geallieerde vliegers. De lijken werden door de stad verspreid. Diezelfde middag hielden de bezetters een razzia, waarbij elfduizend mannen werden opgehaald voor spitwerk aan de IJssellinie. Van hen werden er vierduizend daadwerkelijk ingezet; de overigen konden weer naar huis. Op 2 december 1944 volgde een tweede razzia, wederom voorafgegaan door executies, nu van twaalf verzetsmensen en één geallieerde vlieger, bij de Koning Willem III-kazerne. De lijken werden nu niet door de stad verspreid. Voor hen werd in 1946 het gedenkteken Het Keienmonument aan de Sportlaan opgericht.
De trein die de dwangarbeiders vervolgens vervoerde, werd op 3 december 1944 door geallieerde jachtbommenwerpers beschoten bij het Duitse dorp Werth, 3 kilometer ten zuiden van de grens met Nederland (de Achterhoek), waarbij 20 doden vielen. Bij deze razzia werden 4.500 mannen afgevoerd naar Rees, eveneens net over de grens in Duitsland, waar zij werden ondergebracht in een steenfabriek. Deze was echter als logies volkomen onbruikbaar.[7]
De bevrijding
In april 1945, toen de Canadezen Apeldoorn tot aan het Apeldoorns Kanaal wisten te bevrijden, waren de Canadezen van plan de rest van Apeldoorn zwaar te beschieten. De Duitsers waren zich echter al aan het terugtrekken. Om burgerslachtoffers te voorkomen, staken twee verzetsstrijders 's nachts het bewaakte Apeldoorns Kanaal over om de Canadezen hiervoor te waarschuwen. Daardoor kon de stad op 17 april gemakkelijk worden bevrijd door de 48th Highlanders of Canada.[8]
Canadees Bevrijdingsmonument
Apeldoorn bezit sinds 2 mei 2000 het Nationaal Canadees Bevrijdingsmonument. Dit is opgericht als hulde voor de grote Canadese bijdrage aan de bevrijding van Nederland. Bijna zesduizend Canadese soldaten verloren daarbij hun levens. Canada en Apeldoorn hebben een bijzondere relatie met elkaar, omdat tegen het eind van de oorlog het laatste Canadese hoofdkwartier in Paleis Het Loo gevestigd was.[9] Het initiatief tot de oprichting van het monument kwam van Comité Nationaal Canadees Monument. Prinses Margriet onthulde het monument. De grootste Canadese oorlogsbegraafplaats in Nederland ligt in Holten, 40 km naar het oosten.
Bij Dow's Lake in de Canadese hoofdstad Ottawa staat een bronzen replica van het beeld (‘Twin Monument’). Dit gedenkteken is onthuld op 11 mei 2002, eveneens door prinses Margriet.
Oorlogsgraven
Op de begraafplaats Heidehof te Ugchelen (gemeente Apeldoorn) liggen op het Brits Ereveld 55 RAF-vliegers en twee andere geallieerde slachtoffers begraven.[10]
In de jaren zestig vestigden zich rijksdiensten (Belastingdienst, Domeinen, Kadaster) in Apeldoorn en daarmee ook vele andere bedrijven. Het aantal inwoners groeide weer snel. Daartoe werden in de jaren 60 en 70 van de 20e eeuw de wijken De Maten (30.000 inwoners) en Zevenhuizen (22.000 inwoners) gebouwd. Zevenhuizen bezit de eerste echte hoogbouwwoningen van Apeldoorn.
Op 30 april 2009 werden op Koninginnedag, net tijdens de doortocht van de koninklijke autobus naar Paleis Het Loo, verscheidene toeschouwers aangereden door een auto. Als gevolg van deze aanslag, die vermoedelijk op de koninklijke familie was gericht, vielen acht doden en circa tien gewonden.
Tijdlijn
Voor 1600
792: Apeldoorn voor het eerst genoemd in een schenkingsakte → "villa ut marca Appoldro"
In De Parkenbuurt, ten noorden van het centrum, staan veel oude herenhuizen, soms rijk versierd met ornamenten. Er is in deze wijk voor Apeldoornse begrippen veel groen. In 2005 is de wijk rijksbeschermd stadsgezicht geworden.
De villawijk Berg en Bos wordt gekenmerkt door zijn ruime opzet, ‘meanderende’ lanen en een constellatie van de aanwezige bebouwing en de nog alom aanwezige bebossing. De wijk wordt vaak vergeleken met de villawijken in Blaricum en Laren (het Gooi). Aan de rand van deze wijk liggen het Boschbad en het Natuurpark Berg & Bos.
Het centrum van Apeldoorn is een mengsel van oud en nieuw. In delen van het centrum is de oude dorpskern goed te herkennen. In de hele stad staan zo'n 580 monumentale objecten, onderverdeeld in circa 450 gemeentelijke monumenten en "beeldbepalende panden" en 132 rijksmonumenten. De gemeente duidt de stad aan als "een typisch 19de-eeuwse monumentenstad".[12] Echter met name oude winkelpanden zijn vaak, in elk geval op de begane grond, ingrijpend gemoderniseerd, waardoor ze veel van hun oorspronkelijke karakter verloren hebben. Het centrum heeft vooral een modern uiterlijk. Er zijn veel winkelmogelijkheden, vooral geconcentreerd langs de Hoofdstraat en het overdekte winkelcentrum de Oranjerie. Zoals in veel steden zijn verreweg de meeste winkels echter filialen van de landelijke grote ketens en zijn er verhoudingsgewijs weinig lokale of speciaalzaken. De gemeente Apeldoorn heeft plannen gemaakt om de binnenstad de komende jaren aantrekkelijker te maken, zodat deze zich op den duur kan meten met de binnensteden van in grootte vergelijkbare steden als Arnhem en Nijmegen.
Ook is in de binnenstad van Apeldoorn in het kader van "herleef de beek" een oude beek, de Grift, weer bovengronds gehaald. Deze beek maakte deel uit van de vele sprengen die Apeldoorn en omgeving rijk is. Deze sprengen waren grotendeels onder de grond verplaatst, maar worden nu dus weer "heropend".
De begraafplaats Heidehof in Ugchelen (een dorp tegen Apeldoorn aan) is aangelegd in de Veluwse bossen nabij Apeldoorn. Op de begraafplaats liggen in de Tweede Wereldoorlog gesneuvelde, geallieerde militairen. Daarnaast is er ook het Crematorium Heidehof gevestigd; de twee staan juridisch los van elkaar.
Zie ook
CODA (Cultuur Onder Dak Apeldoorn) is een samenvoeging van de centrale bibliotheek, het voormalig Van Reekum en het voormalig Apeldoorns Historisch Museum.
Het ACEC (Apeldoorns Centrum voor Eigentijdse Cultuur) is een tentoonstellingsruimte en activiteitencentrum. Naast wisselende exposities vinden er verschillende evenementen plaats, zoals (muziek)voorstellingen, lezingen en workshops.
Evenementen
Het jaarlijkse jazzmuziekfestival Jazz in the Woods (tot en met 2012).
Het Tempo Doeloe-festival is een Nederlands-Indisch evenement dat elk jaar plaatsvindt op de derde vrijdag van augustus.
Op de avond voor Koningsdag (in Apeldoorn 'Prinsennacht' genoemd) vindt elk jaar 's avonds het evenement Stationsdance plaats.
In de zomerperiode is in Natuurpark Berg & Bos het jaarlijkse festijn Lumido. Het park is 's avonds in diverse kleuren verlicht, met diverse showelementen op het water.
Openlucht Film Festival. In Natuurpark Berg & Bos worden jaarlijks in een buitenbioscoop op een groot filmdoek een week lang topfilms vertoond.
Samen1 is sinds 1 juni 2021 de publieke lokale omroep en is onderdeel van de Valouwe Media Stichting . De gemeente Apeldoorn en het Commissariaat voor de Media kenden de licentie voor 2021-2026 toe aan de Valouwe Media Stichting. De omroep nam het stokje over van RTV Apeldoorn, die van 2005 tot mei 2021 de officiële lokale radio-en-televisiezender was. RTV Apeldoorn zette de uitzendingen voort en is sindsdien niet meer te beluisteren via FM maar alleen nog via DAB+ en internet. Naast de lokale omroepen is ook de christelijke televisiezender Family7 in Apeldoorn gehuisvest.
De hoofdmoot van het winkelaanbod bevindt zich in de binnenstad, met onder meer het overdekte winkelcentrum Oranjerie. Aan de oostkant van Apeldoorn bevindt zich een woonboulevard. Daar vlakbij bevindt zich het winkelcentrum bij Omnisport.
Verder zijn er diverse (overdekte) winkelcentra in de verschillende wijken van Apeldoorn. Van maandag tot en met zaterdag vinden er in de wijken warenmarkten plaats.
Apeldoorn kent ook katholieke parochiekerken. In het centrum bevindt zich de vroegere dekenale parochiekerk Maria ten Hemelopneming uit 1898, ontworpen door J.W. Boerbooms en voltooid door de architecten Jan Stuyt en Joseph Cuypers. In Apeldoorn Zuid staat de parochiekerk (1924) gewijd aan de H.H. Fabianus en Sebastianus door de toenmalige aartsbisschop van Utrecht, mgr. H. v.d. Wetering. Deze kerk is van de hand van architect Jan van Dongen jr..
Oscar Orthopedagogisch en didactisch centrum voor de regio Apeldoorn; deze school is in 2015 opgeheven wegens bezuinigingen.
Middelbaar en hoger onderwijs
In 2007 werd aan de zuidkant van het centraal station een nieuw gebouw van Aventus in gebruik genomen. Voorheen zat het ROC over zeven locaties verspreid over Apeldoorn. Dit is nu geconcentreerd in één gebouw waar ruim achtduizend leerlingen les krijgen.
In samenwerking met Saxion Hogescholen en de Christelijke Hogeschool Windesheim wil de gemeente Apeldoorn het aantal hbo-opleidingen de komende jaren uitbreiden. Zo wil Apeldoorn in de toekomst op onderwijsgebied kunnen concurreren met steden als Arnhem, Zwolle en Enschede. Sinds 2010 is in het gebouw van ROC Aventus Apeldoorn de Hogeschool Wittenborg gevestigd. Deze nam in 2015 een nieuwe vestiging in gebruik aan de noordkant van het station, op het terrein van de voormalige Nettenfabriek. Daar is in 2016 tevens een locatie van Saxion geopend.[14][15] Eerder vestigde zich de Fotovakschool al op dit terrein.
Apeldoorn is per snelweg bereikbaar via de rijkswegen A1 en A50. Deze kruisen elkaar op het knooppunt Beekbergen. Op de A50 tussen Arnhem en Apeldoorn en het A1-traject tussen Apeldoorn en Deventer-Oost zijn medio 2006 spits- respectievelijk plusstroken in gebruik genomen. Door minister Peijs zijn deze spits- en plusstroken geopend.
Tussen station Amersfoort en station Deventer stopt de intercity in de spits viermaal, en daarbuiten tweemaal per uur op station Apeldoorn. Hierdoor kent Apeldoorn een snelle en directe verbinding met Amsterdam, Deventer, Schiphol, Den Haag, Utrecht en Enschede. Tussen station Zutphen en station Apeldoorn rijdt een stoptrein met een stop bij halte Apeldoorn De Maten. Tussen Deventer en Apeldoorn rijdt een sprinter die stopt op de stations Twello en Apeldoorn Osseveld.
Vanaf 10 december 2006 stoppen ook de internationale treinen weer op station Apeldoorn, zoals dat tot 1995 gebruikelijk was. Hierdoor heeft Apeldoorn weer een rechtstreekse verbinding met Rheine, Osnabrück, Hannover, Wolfsburg en Berlijn in Duitsland. Ook rijden per deze datum sprinters richting Deventer en Almelo, die op de nieuwe stations Apeldoorn Osseveld en Twello stoppen. Eveneens per deze datum is het station Apeldoorn De Maten, gelegen aan de lijn Apeldoorn – Zutphen, in gebruik genomen.
Het gebied rondom het centraal station heeft in de jaren rond 2010 een facelift gekregen. Het station zelf is gerenoveerd en is omgeven door een nieuw plein en fiets- en voetgangerstunnel. Het stationsgebied werd in januari 2008 officieel 'geopend'.
Om de mogelijkheden voor treinverkeer tussen Apeldoorn en Amersfoort uit te breiden zijn er plannen voor een station Apeldoorn West.
Ringweg
Zie Ring Apeldoorn voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
Een ringweg in de bebouwde kom van Apeldoorn zorgt voor de bereikbaarheid van de wijken van de stad.
Stadsbus
De verschillende wijken van de stad zijn bovendien verbonden door dertien stadsbuslijnen: lijnen 1 t/m 4, 8 en 10 t/m 17. De stadsdienst wordt verzorgd door EBS onder de naam RRReis. De stadsbussen van het merk BYD zijn volledig elektrisch en rijden, afhankelijk van de lijn en het tijdstip, om het kwartier of halfuur en sluiten altijd op elkaar aan. Op proef reed in Apeldoorn tussen 2008 en 2010 ook The Whisper, een elektrisch aangedrevenfluisterbus waarbij de motoren in het wiel zelf zitten: een uitvinding van het Apeldoornse bedrijf e-Traction.
Busstation Apeldoorn
Busstation Apeldoorn
De voormalige groene "Stadsdienst Apeldoorn"-bus (Berkhof Ambassador) van Syntus
Stadsdienst Apeldoorn (RRReis)
Vliegveld
Teuge International Airport
Ten noordoosten van de stad ligt Vliegveld Teuge. Het vliegveld is geopend in 1935 en wordt gebruikt voor binnenlandse en internationale burgerluchtvaart.
Sinds 2005 wordt elk jaar 's zomers het Drakenbootfestival gehouden op en rond het Apeldoorns Kanaal. Dit is een mix van roeisport en cultuur en de strijd gaat tussen de boten van verschillende wijken, bedrijven, verenigingen etc.
Gelderland
Apeldoorn
