Haiku (俳句; meervoud: haiku of haiku's) is een vorm van Japanse dichtkunst, geschreven in drie regels waarvan de eerste regel 5, de tweede regel 7 en de derde regel weer 5 lettergrepen telt.
De haiku drukt, in de klassieke vorm, een ogenblikervaring uit, soms gelinkt aan en geïnspireerd door zen. De haiku is een vingerhoed vol emotie, waarin weinig ruimte is voor ontledingen en benaderende omschrijvingen.
De dichtvorm is in de 17e eeuw in Japan uit oudere vormen ontstaan door de wedijver tussen verschillende grote dichters, waarvan Matsuo Basho waarschijnlijk de bekendste meester is. De toepassing was toen de hokku, de aanzetstrofe voor de renga, een kettinggedicht, waaronder de tan renga of als eerste deel van de tanka. Pas aan het eind van de 19e eeuw werd door Masaoka Shiki het begingedicht hokku verzelfstandigd tot de haiku. Strikt genomen zijn daarmee de oudere gedichten van deze vorm hokku, ook al was het niet ongewoon dat het eervolle beginvers geschreven werd zonder de verwachting dat er een renga mee geschreven werd.
De haiku bestaat gewoonlijk uit 3 regels van ongeveer 5-7-5 lettergrepen (in Japan verticaal op 1 lijn). Hoe strikt moet worden vastgehouden aan dit stramien is net als bij andere dichtvormen een voortdurend onderwerp van discussie. Aan de ene kant kan te veel aandacht voor de vorm leiden tot een steriel gedicht, aan de andere kant toont zich in de beperking de meester. In de moderne vorm of westerse haiku wordt daarom door sommigen in mindere of meerdere mate afgeweken van dit stramien. Een ander punt van discussie is of daadwerkelijk westerse lettergrepen gebruikt moeten worden in de westerse haiku, aangezien in het Japans morae gebruikt worden, die veel meer beperkingen opleggen. In het westen wordt daardoor wel voor afwijkende vormen gekozen, tussen de 12 en 17 lettergrepen.
Een van de beroemdste haiku, feitelijk een hokku, is van Matsuo Basho en luidt:
| furu ike ya kawazu tobikomu mizu no oto |
Ach oude vijver een kikker springt erin geluid van water. |
Bij een vertaling van een haiku achten sommigen de inhoud belangrijker dan de vorm, al wordt die in goede uitgaven zo veel mogelijk gehandhaafd. Zo is bovenstaande vertaling bijvoorbeeld naar de inhoud juist, maar naar de vorm niet. Een bewerking die de juiste vorm heeft maar een iets andere strekking is:
Dit probleem is sterk taalafhankelijk. Het Frans gebruikt bijvoorbeeld veel meer woorden, en ook lettergrepen, dan het Engels; het Nederlands ligt er ergens tussenin. Ook hier geldt weer dat een geforceerde vorm niet beantwoordt aan de geest van eenvoud die de haiku kenmerkt, maar dat het verwaarlozen van de vorm de kernachtigheid van de haiku tenietdoet.
De haiku is het resultaat van nauwkeurig waarnemen en liefdevolle zorg. Een haiku is niet zomaar een klein gedicht in drie regels met 5-7-5 lettergrepen elk, even belangrijk is de verwondering en een haast kinderlijke verbazing die er uit spreekt. Haiku lezen wil zeggen de indrukken ondergaan, met de sfeer en de gevoelens van het haiku-moment. Haiku heeft niet veel uitleg noch intellectueel gedoe nodig.
Enkele haiku (hokku) van meester Basho:
De klassieke haiku kiest in de regel voor vijf onderwerpen, nl. de seizoenen ("nieuwjaar" is namelijk óók een seizoen in Japan):
Deze seizoenwoorden zijn de zgn. kigo.
De moderne haiku behoudt deze vijf instappen, maar kan zich net zo goed richten op het kroegleven, de mode, vrede, liefde, kermis of kraakpanden. De moderne haiku bestrijkt thematisch een bredere waaier, echter op gevaar af, af te glijden naar oppervlakkigheid en banaliteit, tenzij men goed voor ogen houdt dat de haiku in één flits wordt geschreven gericht op inhoud en originele zegging.
Het onderwerp van een haiku beperkt zich dus niet langer tot de natuur, maar is daar vaak wel aan gerelateerd. Er bestaan zelfs boeken met seizoenswoorden, lijsten met gebruiken, voorwerpen, dieren en planten die naar een seizoen verwijzen. Door de voortschrijdende mondialisering hebben die echter nog weinig zin.
Voorbeeld
De onderwerpen voor haiku, senryû en tanka liggen voor het grijpen. Sommige haikuïsten bezondigen zich aan 'Japonisme' en gebruiken (misbruiken) de bekende clichés als: Fujiyama, geisha, samoerai, theehuis en koi, zonder evenwel over de juiste historische achtergrondinformatie te beschikken. Deze aanpak kan kwetsend zijn voor Japanners.[bron?]
Bij feestelijkheden worden soms gelegenheidshaiku's geschreven. Ook bij rouwverwerking kan de haiku of senryû weleens een reflectie aanreiken.
Zoals bij alle gelegenheidsgedichten hebben veel van zulke haiku's maar een vluchtige waarde. Veelal zijn ze te specifiek voor die ene tijd en omstandigheid om een algemeen-geldende betekenis te kunnen geven.