Gammaltyrkisk (også orchon-^[1] eller runetyrkisk^[2]) er det eldste skriftlege belegget for dei tyrkiske språka. Språket vart snakka i det 7. til det 17. hundreåret etter vår tidsrekning^[3]. Språket i manuskripta frå det 9. hundreåret blir også kalla for gammaluigursk.

Namnet gammaltyrkisk er litt misvisande, i og med at det ikkje er utgangspunktet for alle tyrkiske språk, det er rettare å sjå det som ei tidleg form av dei sibirske eller nordaustlege tyrkiske språka. Moderne tyrkisk, på si side, høyrer til den sørvestlege gruppa av tyrkiske språk.

På same måte er namnet gammaluigursk misvisande, i og med at uigursk høyrer til den søraustlege gruppa av tyrkiske språk. Artikkelen om tyrkiske språk gjer nærare greie for klassifiseringa av desse språka.

Kjelder

Kjeldene for gammaltyrkiske består av to tekstsamlingar, eller korpora:

• 600- til 900-talet: Orchon-innskriftene i Mongolia og Jenisei-bekkenet (Orchon-tyrkisk eller eigentleg gammaltyrkisk).^[4]
• 800- til 1600-talet: uiguriske manuskript frå Xinjiang (gammaluigurisch) skrive med ulike alfabet, orchon-skrift og brahmiskrift, i manikeiske, syriske og uighurske alfabet.

Fonologi

Gammatyrkisk har ni distinkte vokalar: a, e, ė, i, ï, o, ö, u, ü. Det fulle vokalsettet kan berre stå i første staving, andre stavingar i ordet har berre fire vokalar: a, e, ï, i.

Konsonantsystemry skil mellom ustemde, stemde (med frikative variantar) og nasalar:

• labial: p, v (β), m;
• dental: t, d (δ), n;
• palatal: č, y, ń;
• velar: k (q, χ), g (γ), ŋ;
• sibilant: s, š, z;
• likvid: r, l.

Referansar

1. ↑ Wolfgang-Ekkehard Scharlipp Die frühen Türken in Zentralasien, S. 68f. - diese Benennung geht zurück auf Talat Tekin und auf Vilhelm Thomsen, dem Entzifferer der Orchon-Inschriften
2. ↑ Wolfgang-Ekkehard Scharlipp Die frühen Türken in Zentralasien, S. 69 – ein weiterer Vorschlag Thomsens
3. ↑ Gerhard Doerfer: Bemerkungen zur chronologischen Klassifikation des älteren Türkisch.
4. ↑ Scharlipp, Wolfgang (2005).

Litteratur

• Bibliographie alttürkischer Studien. Ausgewählt und chronologisch angeordnet von Volker Adam, Jens Peter Laut und Andreas Weiss. Nebst einem Anhang: Alphabetisches Siglenverzeichnis zu Klaus Röhrborn: Uigurisches Wörterbuch, Lieferung 1–6 (1977–1998). Wiesbaden 2000.
• Sir Gerard Clauson: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Arkivert 2019-07-20 ved Wayback Machine. Oxford 1972
• Marcel Erdal: A Grammar of Old Turkic. Arkivert 2019-05-25 ved Wayback Machine. Handbook of Oriental Studies, Section 8 Uralic & Central Asia, Brill, Leiden 2004.
• Marcel Erdal: Old Turkic. In: Lars Johanson and Eva A. Csato (Hrsg.): The Turkic Languages. Routledge, London – New York 1998.
• Marcel Erdal: Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Turcologica, Harrassowitz, Wiesbaden 1991.
• Annemarie von Gabain: Alttürkische Grammatik Arkivert 2019-05-25 ved Wayback Machine.. 3. Aufl. Wiesbaden 1974.
• Wolfgang-E. Scharlipp: Die alttürkische Literatur – Einführung in das vorislamische Schrifttum. Engelschoff: Verlag auf dem Ruffel 2005.
• Wolfgang-E. Scharlipp: An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions / Eski Türk Run Yazıtlarına Giriş. Engelschoff: Verlag auf dem Ruffel 2000.
• Talat Tekin: A Grammar of Orkhon Turkic. Uralic and Altaic Series Vol. 69, Indiana University Publications, Mouton and Co. 1968.

Bakgrunnsstoff

• VATEC, Vorislamische Alttürkische Texte: Elektronisches Corpus
• Online-Wörterbuch Alttürkisch-Russisch Arkivert 2019-05-11 ved Wayback Machine.
• 古代突厥文碑铭的发现和解读研究 Arkivert 2018-07-23 ved Wayback Machine. [Gǔdài Tūjué wén bēimíng de fāxiàn hé jiědú yánjiū] (Die Entdeckung und die Forschung zur Entzifferung der Steleninschriften in alttürkischer Schrift – Chinesisch)