Systematyka[1][2] | |||||
Domena | |||||
---|---|---|---|---|---|
Królestwo | |||||
Podkrólestwo | |||||
Nadgromada | |||||
Gromada | |||||
Podgromada | |||||
Nadklasa | |||||
Klasa | |||||
Nadrząd | |||||
Rząd | |||||
Rodzina | |||||
Rodzaj | |||||
Gatunek |
banan zwyczajny | ||||
Nazwa systematyczna | |||||
Musa paradisiaca L. L. Sp. pl. 2:1043. 1753 | |||||
|
Banan zwyczajny, banan właściwy, błogosława, figa rajska, muza, pizang[4], banan zaostrzony[5] (Musa paradisiaca L.[6], Musa × paradisiaca[7], Musa paradisiaca var. sapientum[4], Musa acuminata × balbisiana[8]) – gatunek rośliny jednoliściennej należący do rodziny bananowatych (Musaceae), powszechnie uprawiany dla owoców[4]. Banan zwyczajny jest hybrydą prawdopodobnie dwóch gatunków dzikich: Musa acuminata i Musa balbisiana; nazwa Musa paradisiaca odnosi się tylko do roślin uprawnych[9] będących hybrydami taksonów rodzicielskich niezależnie od ich ploidii i kombinacji genomów[10]. Nie stwierdzono występowania banana zwyczajnego w stanie dzikim[4]. Najważniejsza roślina uprawna w krajach o klimacie tropikalnym[11].
Banan zwyczajny jest prawdopodobnie mieszańcem dwóch gatunków dzikich: Musa acuminata oraz Musa balbisiana. Ojczyzną tych gatunków i ich hybryd jest prawdopodobnie podpaństwo Indomalajskie. Mieszańcami M. acuminata oraz M. balbisiana mogą być rośliny diploidalne, triploidalne oraz tetraploidalne. Prawdopodobnie triploidia mieszańców została utrwalona przez człowieka w wyniku doboru sztucznego[9] ze względu na większą żywotność i większe uzyskiwane zbiory[10].
Banan zwyczajny jest gatunkiem właściwym dla państwa paleotropikalnego. Nie występuje w stanie dzikim[4]. Uprawiany jest w rejonach tropikalnych i subtropikalnych: w Ameryce Łacińskiej (m.in. Brazylii, Ekwadorze, Kolumbii, Kostaryce, Hondurasie), Afryce Wschodniej, Zachodniej i Południowej (m.in. w Kamerunie, Nigerii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Demokratycznej Republice Konga, Ghanie, Burundi, Kenii, Rwandzie, Tanzanii, Ugandzie), w Australii i krajach Pacyfiku (m.in. Australii, Mikronezji, Filipinach, Papui-Nowej Gwinei), Azji (m.in. Indiach, Bangladeszu, Tajwanie)[12], a także Turcji[13].
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dane liczbowe na podstawie: [17] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[18] |
Za zapach owoców odpowiedzialny jest olejek eteryczny będący mieszaniną estrów, występujący w ilości do 0,3–0,6% suchej masy[15]; jego głównym składnikiem (pod względem zapachu) jest octan izoamylu[19].
Musa paradisiaca rozmnaża się wegetatywnie poprzez kłącza. Banan zwyczajny wytwarza partenokarpiczne owoce, chociaż jego pręciki produkują pyłek[20]. Ziarna pyłku są jednak pozbawione zdolności kiełkowania, a zalążki są zwykle nie w pełni wykształcone[4]. Roślina na poszczególnych pędach nadziemnych kwitnie i wytwarza owoce tylko raz, po czym pęd taki zamiera, a z kłącza wyrasta kolejny[21]. Kwitnienie i owocowanie następuje po 2 latach od zasadzenia[5].
Odmiany banana zwyczajnego różnią się między sobą ploidią. Wyróżnia się odmiany triploidalne oraz tetraploidalne[9]. Triploidy posiadają 3n = 33 chromosomy, natomiast tetraploidy 4n = 44 (oba diploidalne garunki wyjściowe M. acuminata oraz balbisiana to diploidy o 2n = 22 chromosomach)[22]. Odmiany genetyczne oznacza się, zakładając oznaczenie genomów wyjściowych: AA w przypadku Musa acuminata oraz BB w przypadku Musa balbisiana[23].
Banan zwyczajny posiada odmiany skrobiowe (plantany[11], banany warzywne[15]), spożywane po ugotowaniu; deserowe, spożywane na surowo; jak również odmiany o uniwersalnym zastosowaniu[10]. Większość odmian to triploidy[24].
Ploidia | Oznaczenie kombinacji | Typ owoców | Nazwa międzynarodowa odmiany |
---|---|---|---|
triploidy | AAB | deserowe | Silk Fig |
Mysore | |||
Pome | |||
skrobiowe | Maia Maole | ||
Horn Plantain | |||
ABB | mieszane | Awak | |
skrobiowe | Bluggoe | ||
Silver Bluggoe | |||
Pelpita | |||
tetraploidy | ABBB | Tiparot |
Skórki bananów to bogate źródło minerałów, związków bioaktywnych i błonnika pokarmowego[25]. Można z nich np. upiec ciasto, przygotować ocet lub wykorzystać je do zmiękczania mięsa[26]. Od niedawna produkuje się mąkę ze skórek bananowych[25].
Owoce odmian skrobiowych, bogatych w skrobię[15], przed spożyciem gotuje się, piecze[10] lub smaży. Można je utrwalać, susząc lub wędząc[15]. Wytwarza się z nich także mąkę[4][25]. Są jedną z podstaw wyżywienia w krajach Afryki, Indiach, Indonezji, na wyspach Pacyfiku oraz części Ameryki Południowej[20]. Przetwarza się je także na chipsy bananowe[15].
W czasie dojrzewania zawarta w jagodach skrobia jest rozkładana do cukrów prostych[4]. Słodkie owoce odmian deserowych spożywa się na surowo, po obraniu[10]. Wykorzystuje się je także jako składniki deserów (jak banana split[27]), dżemów, galaretek, napojów; sporządza się również syropy, wina i likiery. Banany przechowuje się w temperaturze pokojowej[15].
Spożywa się kwiaty w postaci surowej (Laos, Tajlandia) bądź po ugotowaniu (Mjanma). Górna część (ok. 30 cm) pseudopnia bananowca po posiekaniu wykorzystywana jest jako składnik birmańskiej zupy rybnej mohinga[28]. Pęd kwiatowy wewnątrz młodego pnia pozornego, a także szczyt niedojrzałego kwiatostanu spożywa się po ugotowaniu jako warzywo[4]. W krajach afrykańskich wykorzystuje się również pąki, kwiaty, przysadki oraz młode, zwinięte jeszcze liście[11].
W medycynie ludowej krajów tropikalnych młode liście bananów używane są do leczenia oparzeń, sok z pędów jako środek przeciwbiegunkowy oraz hamujący wypadanie włosów, natomiast sok z korzeni jako lek przeciwgorączkowy[24]. W Indiach podaje się plantany jako lekkostrawny posiłek łagodzący wzdęcia, niestrawność i wrzody żołądka. Ponadto spożywanie bananów ma przyczyniać się do obniżenia poziomu cholesterolu we krwi[15]. Prowadzone na szczurach badania sugerują pozytywny wpływ pozyskiwanych z banana zwyczajnego substancji m.in. w leczeniu cukrzycy ze współwystępującą chorobą wrzodową żołądka[29], w kontrolowaniu masy ciała i poziomu glukozy we krwi w cukrzycy[30] oraz w stymulowaniu właściwego funkcjonowania jąder (działanie androgeniczne i anaboliczne)[31]. Wykazano również ochronne działanie banana zwyczajnego na wątrobę[32] oraz znane z medycyny ludowej działanie przeciwbiegunkowe[33]. Potwierdzono także wspomaganie przez wyciągi z liści leczenia ran i oparzeń oraz ich antybakteryjne działanie[34]. Banany niedojrzałe wykazują silniejsze działanie lecznicze. Banany wykorzystuje się również do produkcji kremów pielęgnujących suchą i wrażliwą skórę[15].
Z bananów można uzyskiwać m.in. skrobię, pektynę, celulozę, barwniki, aromaty, naturalne substancje konserwujące oraz substancje biologicznie czynne[8]. Części rośliny nieprzeznaczone do spożycia można wykorzystać jako paszę dla zwierząt hodowlanych[15]. Skórki owoców można wykorzystać jako naturalny nawóz i składnik kompostu[35]. Liście bananowca są wykorzystywane powszechnie jako opakowanie produktów spożywczych oraz w roli podkładki, na którą nakłada się posiłki. Używa się też ich do pokrycia domów; włókna z liści skręca się w powrozy, z których wyplata się maty[15]. Części bananów niewykorzystywane w przemyśle spożywczym można wykorzystywać m.in. jako źródło biomasy, włókien, nawozów lub substancji pochłaniających metale ciężkie[8].
Podobieństwa między gatunkami i hybrydami uprawnymi sprawiają, że w kulturze mogą być one nierozróżnialne.
Banany prawdopodobnie uprawiano już 4000 lat temu[4]. Obecnie rośliny te, w tym Musa paradisiaca, uprawia się w około 120 krajach. Owoce zawdzięczają popularność niskiej cenie i dużym wartościom odżywczym[41]. W uprawie banan zwyczajny wymaga wilgotnego klimatu[4] i temperatury od 15 do 35 °C, a także dużych ilości wody. Preferuje tereny nizinne[41]. Banany w uprawie rosną w tzw. gniazdach zawierających od 3 do 5 pędów[4]. Owoce uzyskuje się po 2 latach od posadzenia rośliny[5]. W sprzyjających warunkach z każdego gniazda owoce można uzyskiwać co 3–6 miesięcy; uprawę można prowadzić cały rok[4]. Średni plon owoców uzyskany z hektara uprawy może osiągać 30 ton na hektar. Banany w kiściach przed zebraniem często okrywa się folią lub specjalnymi klatkami, chroniąc je w ten sposób przed zjedzeniem przez zwierzęta, np. nietoperze[15]. Niedojrzałe banany przewozi się, głównie do Europy, w temperaturze ok. 12 °C. Dojrzewanie owoców można przyspieszyć, poddając je działaniu etylenu[4]. Na plantacjach wysokotowarowych bananowce uprawia się zwykle przez 5–20 lat, ale przy uprawie ekstensywnej gaje bananowców mogą mieć nawet 60 lat[21].
Szkodnikiem bananów są m.in. mszyce Pentalonia nigronervosa oraz nicienie, jak Pratylenchus coffeae. Banany są atakowane również przez bakterie, wirusy i grzyby[42]. Jedną z najpowszechniejszych grzybic bananów jest tzw. choroba panamska, wywoływana przez Fusarium oxysporum[15]. Uprawa monokultur, przyczyniająca się do zmniejszenia różnorodności genetycznej, może też powodować mniejszą odporność roślin[43].
Używane pestycydy i nawozy mogą być niebezpieczne dla środowiska i zanieczyszczać wodę oraz glebę, przyczyniając się do jej wyjałowienia. Pozyskiwanie ziemi pod uprawę bananów wiąże się z deforestacją, a intensywna uprawa może być przyczyną erozji gleby. Produkcja bananów jest także źródłem wielu odpadów[43].
Banany są najważniejszym w handlu owocem tropikalnym[20]. Większość owoców jest produkowana i dystrybuowana przez międzynarodowe firmy, takie jak Chiquita lub Dole[44]. Owoce importowane są głównie przez kraje Unii Europejskiej, USA oraz Japonię[41].
Kontrowersje wzbudza często niewspółmierna do czasu poświęconego pracy pensja pracowników[45], stanowiąca bardzo małą część ceny rynkowej owocu[46]. Pracownicy plantacji, narażeni na kontakt z toksycznymi środkami ochrony roślin, nie są wyposażani w niezbędne środki ochrony osobistej. Na plantacjach chętniej zatrudnia się też mężczyzn niż kobiety[45]. Przy uprawie bananów w wielu krajach pracują dzieci[47].