Tolypeutes tricinctus[1] | |||
(Linnaeus, 1758) | |||
Systematyka | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Typ | |||
Podtyp | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Infragromada | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Podrodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek |
bolita brazylijska | ||
Synonimy | |||
| |||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6] | |||
Zasięg występowania | |||
Bolita brazylijska[7], pancernik kulowaty, bolita (Tolypeutes tricinctus) – gatunek ssaka z podrodziny bolit (Tolypeutinae) w obrębie rodziny Chlamyphoridae.
Zwierzę to jest endemitem Brazylii[6], jedynym ze swej rodziny, chociaż w Brazylii żyje 5 rodzajów i 10 gatunków pancernikowatych. Jego zasięg występowania nie należy do największych ani najmniejszych wśród Dasypodidae[8]; obejmuje następujące stany: Alagoas, Bahia, Ceará, Goiás (północny kraniec), Mato Grosso (na wschodzie) Minas Gerais (północno-zachodni skraj), Paraíba, Pernambuco, Piauí, Rio Grande do Norte, Sergipe, Tocantins (wschód)[6]. Obszar ten mierzy 700 000 km²[9]. Zasięg występowania tego gatunku jest jednak silnie rozczłonkowany[6] i nie ma informacji na temat powierzchni terenów rzeczywiście zajmowanych przez bolity brazylijskie[9].
Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz nadając mu nazwę Dasypus tricinctus[2]. Miejsce typowe według oryginalnego opisu to „Indie Wschodnie” (w oryg. łac. Habitat in India orientali)[2], jednak w tym czasie inni autorzy, począwszy od Buffona (1763) podawali, że żyje on w Brazylii. Jednak jeszcze w 1911 Thomas, korzystając z Linneusza, zaproponował miejsce typowe zwierzęcia jako Surinam. Sprzeciwił się temu Sanborn w 1930, widząc lokalizację typową bolity brazylijskiej w Brazylii[10][11][12]. Autor ten zauważył, że gatunku nie spotyka się na Gujanie, a Linneusz sam również korzystał z wcześniejszego źródła, napisanego przez Marcgrafa w 1648[5].
Bolita brazylijska zalicza się do rodzaju Tolypeutes, który oprócz niego obejmuje jeszcze drugi gatunek, bolitę południową[13]. Należą one do wyróżnianego niekiedy plemienia Tolypeutini[5] oraz podrodziny Tolypeutinae[13] razem z rodzajami Cabassous i Priodontes. Podrodzina ta należy do rodziny Chlamyphoridae[14]. Rodzina ta liczy w sumie 21 gatunków w 8 rodzajach. Należy do rzędu Cingulata. Razem z leniwcami i mrówkojadami należy do nadrzędu szczerbaków[8], liczącego obecnie 31 gatunków w 13 rodzajach[15].
Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają T. tricinctus za gatunek monotypowy[16].
Długość ciała (bez ogona) 230–250 mm, długość ogona 50–70 mm, długość ucha około 23 mm, długość tylnej stopy około 45 mm; masa ciała 1–1,8 kg[19][20]. W rozpoznawaniu tego gatunku ważną rolę odgrywa ilość palców zwieńczających kończynę przednią. Bolita brazylijska ma tam po 5 palców, podczas gdy bolita południowa – jedynie 3 lub 4[5].
Bolita brazylijska nie potrafi kopać w ziemi[6].
W razie zagrożenia zwierzę zwija się w kulę, którą łatwo przenieść[6].
Spośród 6 biomów wyróżnianych przez Anacleto i współpracowników spodziewano się obecności przedstawicieli rodzaju Tolypeutes w 4: Caatinga, Cerrado, Mata Atlântica i Pantanalu, jednakże T. tricinctus występuje tylko w dwóch: w Caatinga i niewielkiej przyległej[8], wschodniej[6] części Cerrado. Wydaje się bowiem, że pancernikowate mają specyficzne wymagania siedliskowe i w przypadku bolity brazylijskiej jest to Caatinga[8], czyli suche tereny porosłe ciernistymi krzewami[6] bądź drzewami liściastymi[5]. Rozciągają się one na północnym wschodzie Brazylii[6]. Zdarzają się też opinie, wedle których zamieszkuje on głównie Cerrado[15], czyli porośniętą buszem sawannę, występującą w środkowej Brazylii[6]. Zwierzę nie występuje w Amazonii[15].
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) zainteresowała się tym gatunkiem w 1982, opierając się na pracy Thornbacka i Jenkinsa, nie przyznając wtedy gatunkowi statusu. Następnie jeszcze 3 razy pozostawiano rodzaj jako indeterminate. W 1994 dzięki Groombridge'owi bolicie brazylijskiej przyznano status zagrożonego wyginięciem (EN – Endangered). Dwa lata później powzięto inną decyzje, osłabiając status do gatunku narażonego na wyginięcie (wrażliwego, VU – Vulnerable). Następnie status ten nie ulegał już zmianie. IUCN motywuje go, zwracając uwagę na spadek liczebności populacji[6]. Jest to jedyny zagrożony pancernikowaty żyjący w Brazylii oprócz zębolity olbrzymiej[8][21].
Rzeczywiście w ciągu ostatnich 10-12 lat całkowita liczebność gatunku obniżyła się o ponad 30% i spada nadal. Uważano już niegdyś, że gatunek wyginął, aż odkryto go ponownie na początku ostatniej dekady XX wieku w kilku rozrzuconych lokalizacjach[6]. Znaleziono go wtedy w pozostałościach lasu tropikalnego sezonowo suchego w prowincji Bahia[22].
Istnieją obszary, na których szczerbak ten cechuje się wysokim zagęszczeniem. IUCN podaje wartość 0,97 osobnika na km², zauważa jednak, że nie należą doń obszary znajdujące się pod wpływem działalności ludzkiej, na których jest znacznie rzadszy[6]. Inne źródła podają, że pancernik ten jest niezwykle rzadki[23].
IUCN upatruje wśród przyczyn tego zjawiska degradację i eksploatację środowiska naturalnego tego szczerbaka[6][9], co ma miejsce głównie w Cerrago, gdzie zakłada się plantacje trzciny cukrowej i soi[6] i gatunek stracił dużo siedlisk[9], a także polowania. W Caatinga poluje się nań dla przeżycia[6]. Stanowi on zdobycz choćby ludności Queixo d'Antas zamieszkującej Park Narodowy Boqueirao da Onca, choć poluje ona głównie na pancernika dziewęciopaskowego (40% wskazań ankietowanych w porównaniu z 2,5% dla pancernika kulowatego, nazywanego tatu-bola). Ludność ta dodaje do posiłków jego krew, lecząc w ten sposób niedożywienie[24].
Anacleto et al. zauważają, że specyficzne wymagania siedliskowe pancernikowatych mogą utrudniać prowadzenie programów ochronnych[8].
Zwierzę zamieszkuje tereny chronione. W Caatinga zamieszkuje właściwie głównie tereny chronione, populacje rozmieszczone są wyspowo. Jednak tereny chronione nie obejmują obszaru o największej gęstości występowania. Wśród parków narodowych zamieszkałych przez to zwierzę IUCN wymienia Park narodowy Serra da Capivara, Park narodowy Serra das Confusões, Park narodowy Grande Sertão Veredas, a wśród innych obszarów objętych ochroną – Serra Geral do Tocantins, Park Stanowy Jalapão, rezerwaty Raso da Catarina i Veredas do Oeste Baiano[6].
Bolita brazylijska została wybrana oficjalną maskotką Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej rozgrywanych w 2014 w Brazylii, pokonując w eliminacjach pumę, arę i Saci[25].