Chaber (Centaurea L.) – rodzaj roślin z rodzinyastrowatych (Asteraceae). Obejmuje według różnych ujęć systematycznych od ok. 250 do ok. 750 gatunków. Zasięg rodzaju obejmuje całą Europę, północną Afrykę i znaczną część Azji (z wyjątkiem jej południowo-wschodniej części). Rośliny z tego rodzaju rosną jako introdukowane na wszystkich innych kontynentach (z wyjątkiem Antarktydy)[3][5].
Naukowa nazwa rodzaju utworzona została na bazie greckiej nazwy kentaureion używanej przez Hipokratesa i Pliniusza Starszego. Stosowana była na określenie rośliny, której sokiem centaur Chiron leczył ranę spowodowaną przez zatrutą strzałę Heraklesa[6].
Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne (gł. chaber górskiC. montana, wielkogłówkowyC. macrocephala, piżmowy C. moschata[7]), liczne wykorzystywane są jako lecznicze (np. drapacz lekarskiC. benedicta, chaber bławatekC. cyanus, chaber ciemny C. nigra). Różne gatunki z tego rodzaju rosną jako chwasty w uprawach i są uciążliwymi gatunkami inwazyjnymi (np. chaber wełnisty C. solstitialis w Ameryce Północnej i Australii, chaber nadreńskiC. stoebe w Ameryce Północnej), silnie kolczasty chaber gwieździstyC. iberica identyfikowany jest z biblijnym „ostem”[8].
Rozmieszczenie geograficzne
Zasięg rodzaju obejmuje północną Afrykę oraz zachodnią, środkową i północną Eurazję[3] (w dawniejszych ujęciach systematycznych zaliczano tu także pojedyncze gatunki występujące w Ameryce Północnej i Australii, współcześnie wyodrębniane do innych rodzajów)[8][5]. Największe zróżnicowanie rodzaju występuje w rejonie Morza Śródziemnego (tylko na Półwyspie Iberyjskim rosną 94 gatunki)[8], wraz z Azją Mniejszą[9] i rejonem Kaukazu (zwłaszcza Armenią)[8].
W Polsce rośnie 7–9 (w zależności od ujęcia systematycznego) gatunków chabrów mających status rodzimych, ponad drugie tyle gatunków jest introdukowanych i zadomowionych lub przejściowo dziczejących[10].
Pierwsza nazwa naukowa według publikacji polskojęzycznych, druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej The Plants of the World (jeśli jest inna)[3]
Przeważnie byliny o rozgałęziających się kłączach, rzadziej rośliny roczne lub dwuletnie z korzeniami wrzecionowatymi[9]. Pędy osiągają od 0,2 do 3 m wysokości[5] (u. C. babylonica do 4 m[8]), mogą się wznosić prosto ku górze, podnosić łukowato lub płożyć przy powierzchni gruntu, rozgałęziają się w różnym stopniu, czasem wcale. Pędy są nagie lub owłosione[5].
Skrętoległe, rzadko niepodzielone, częściej pierzastosieczne lub pierzastowrębne[9]. Liście są bezbronne z wyjątkiem C. benedicta. Bliżej szczytu pędu liście są mniejsze[5].
Zebrane w koszyczki pojedyncze lub zebrane w złożone baldachogrono[5], rzadko skupione po kilka[9]. Okrywy koszyczków są kuliste, półkuliste lub walcowate[5], osłonięte dachówkowato ułożonymi listkami, zwieńczonymi mniej lub bardziej wydatnymi przydatkami (przyczepkami), czasem frędzlowatymi lub pierzastodzielnymi i twardymi, kolczastymi[9]. Dno koszyczka płaskie[5], pokryte plewinkami podzielonymi na włoski. Zewnętrzne kwiaty w koszyczku zwykle nijakie, o koronie powiększonej, 5- lub 8-łatkowej, skośnie lejkowatej, wewnętrzne kwiaty rurkowate i obupłciowe[9]. Korony mają barwę białą, żółtą, różową, purpurową do niebieskiej[5].
Niełupki beczułkowate lub spłaszczone, gładkie lub żebrowane, nagie lub owłosione[5]. Puch kielichowy w postaci kilku szeregów włosków krótszych na zewnątrz, dłuższych w środku, czasem zredukowany, nawet zupełnie[9].
Systematyka
Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodzinyastrowatychAsteraceae, w obrębie której klasyfikowany jest do podrodziny Carduoideae, plemienia Cardueae i podplemienia Centaureinae[13]. Taksonomia rodzaju długi czas była przedmiotem kontrowersji zarówno w zakresie wyodrębniania rodzaju, jak i jego podziału na taksony wewnątrzrodzajowe. Przełom nastąpił dzięki molekularnym analizom filogenetycznym, które wykazały, że dominujące ujęcie rodzaju czyniło zeń takson polifiletyczny[5]. We współczesnym ujęciu Centaurea stanowi jeden z 32 rodzajów w obrębie podplemienia Centaureinae. Klad siostrzany względem rodzaju Centaurea tworzą rodzaje karduncelusCarduncellus, Phonus i krokoszCarthamus[14]. Ze względu na zagnieżdżenie w obrębie rodzaju włącza się do niego tradycyjnie wyróżniane rodzaje, takie jak drapaczCnicus czy Cyanea[8][3]. Z kolei wyodrębniono z niego zaliczane tu dawniej gatunki, tworzące odrębne linie rozwojowe, m.in. oba gatunki północnoamerykańskie klasyfikowane współcześnie do rodzaju Plectocephalus[5], ale też Rhaponticoides, Psephellus, w niektórych ujęciach także Cyanus[15][16]. W obrębie rodzaju Centaurea wyróżnia się trzy podrodzaje Centaurea, Cyanus i Lopholoma, liczne sekcje i podsekcje[17]. Liczba gatunków tu zaliczanych jest bardzo różnie określana – od ok. 250[8], poprzez ok. 500[5], po ok. 750[3].
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abcdefgBogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XIII. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1972, s. 35-36.
↑ abcdeZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62975-45-7.
↑ abWiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 51-52. ISBN 978-83-925110-5-2.
↑Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.brak strony w książce
↑Genus Centaurea L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-21].
↑Greuter, W. 2003b. The Euro+Med treatment Senecioneae and the minor Compositae tribes-generic concepts and required new names, with an addentum to Cardueae. Willdenowia. 33: 245–250
↑Wagenitz, G., Hellwig, F.H. 2000. Psephellus Cass. (Compositae, Cardueae) revisited with a broadened concept. Willdenowia 30: 29–44