 mal. Louis-Michel van Loo, 1767, Luwr | |
| Data i miejsce urodzenia |
5 października 1713 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
31 lipca 1784 |
| Narodowość | |
| Dziedzina sztuki | |
| Ważne dzieła | |
| |
| Strona internetowa | |
Denis Diderot, wym. ['dəni 'did(ə)ʁo] (ur. 5 października 1713 w Langres, zm. 31 lipca 1784 w Paryżu[1]) – francuski pisarz, krytyk literatury i sztuki, filozof i encyklopedysta okresu Oświecenia.
Urodził się w 1713 w wielodzietnej rodzinie nożownika[2]. Początkowo szykowany był do stanu duchownego. Uczył się w kolegium jezuitów w Langres (do 1728), po czym wyjechał na studia na Uniwersytet Paryski (magisterium 1732)[3]. Przez wiele lat żył w ubóstwie, samodzielnie pogłębiając swoją edukację, przede wszystkim w zakresie matematyki i języków obcych (grecki, włoski i angielski).
Debiutował ok. 1737, ale uwagę odbiorców przyciągnęły jego tłumaczenia z języka angielskiego (Inquiry concerning Virtue and Merit lorda Shaftesbury’ego w 1745 oraz Medicinal Dictionary Roberta Jamesa w 1746–1748)[2]. W 1743 ożenił się. Z małżeństwa urodziło się kilkoro dzieci, wszystkie zmarły w dzieciństwie za wyjątkiem córki Angélique, która przeżyła swojego ojca[2].
Pierwszą znaczącą, samodzielną pracą Diderota były Myśli filozoficzne z 1746. Nawiązał też wtedy kontakt z wydawcami Wielkiej encyklopedii francuskiej. Wraz z d’Alembertem został jej redaktorem i jednym z głównych autorów (aż do jej ukończenia w 1772). Przez ten czas było to też jego główne źródło utrzymania. Pomimo tych angażujących prac, nadal pisał odrębne dzieła[2].
W 1749 z powodu swoich antyreligijnych publikacji został na trzy miesiące uwięziony w twierdzy Vincennes[4].
W 1773–1774 odbył podróż do Rosji na zaproszenie carycy Katarzyny. Diderot potrzebował pieniędzy na posag dla swojej córki, a Katarzyna kupiła (płacąc z góry) jego osobistą bibliotekę i wyznaczyła mu pensję. Diderot pozostał pod jej patronatem i w kontakcie korespondencyjnym do końca życia. Po powrocie do Francji w 1774 spędził ostatnie lata życia na prowadzeniu bogatej korespondencji i pisząc swoje ostatnie prace. Zmarł w 1784[5][6].
Diderot sam nie był naukowcem, był jednak uznawany za „człowieka nauki” (homme de sciences), ze względu na swoją szeroką znajomość zagadnień naukowych oraz popieranie ich rozwoju i upowszechniania[7].
Od lat 40. XVIII wieku interesował się medycyną, matematyką i fizyką matematyczną i temu poświęcił swoje pierwsze publikacje[8]. Zajmował się m.in. związkiem między rachunkiem różniczkowym i fizyką dźwięku[8]. Z czasem Diderot zaczął coraz krytyczniej podchodzić do różnych form abstrakcji, skłaniając się coraz bardziej ku empiryzmowi[9]. Początkowo skłaniał się do sensualizmu. Jego stanowisko było podobne do prezentowanego przez Condillaca (z którym utrzymywał żywy kontakt), jednak było znacznie mniej systematyczne. W Pensées sur l’interprétation de la nature (1753) opierając się na pracach Bacona, Maupertuisa Buffona i Daubentona rozwinął pochwałę nauk eksperymentalnych (szczególnie chemii, fizyki eksperymentalnej i nauk o życiu) i krytykę racjonalizmu[9]. Stał się również krytyczny wobec dominacji matematyki w nauce, wskazując, że zbytnio opiera się na filozofii racjonalistycznej i zakłada nadmierną jedność nauk[8]. Matematyka nie miała być modelem dla wszystkich nauk (jak w racjonalizmie), ale narzędziem pomocniczym, pozwalającym porządkować obserwacje[10].
W kwestiach ontologicznych Diderot nie wypracował jednolitego stanowiska. Nie uznawał materii za jednorodną, uniwersalną substancję, leżącą u podstaw wszystkich zjawisk. Z licznych jego tekstów wynika, że zbliżał się do monistycznego materializmu (wszystko składa się z materii), zarazem jednak uznawał, że nie ma czegoś takiego jak abstrakcyjna materia, ale że istnieją jej różne formy w konkretnych zjawiskach, lub (w niektórych tekstach), że istnieją „materie”[10].
W biologii był zwolennikiem witalizmu, wskazywał jednak na znacznie większą rolę chemii w wyjaśnianiu życia, aniżeli tacy witaliści jak Théophile Bordeu. Działania organizmu nie da się jednak wyjaśnić wyłącznie w kategoriach mechanicznych czy chemicznych. Jest on połączeniem tych czynników, zyskujących własną specyfikę poprzez wysoki poziom organizacji[11]. Jest również uznawany za jednego z prekursorów ewolucjonizmu. Natura jest w ciągłym ruchu i w ciągłym procesie stopniowych przemian. Nie istnieją jej stałe i określone wcześniej jej formy (np. biologiczne gatunki), lecz istnieje między nimi ciągłość[11][12].
Diderot wielokrotnie podejmował problematykę religijną. Był krytyczny wobec zastanych form religii, w szczególności religii instytucjonalnej. Jego poglądy klasyfikuje się rozmaicie[13]. Uznawany jest (w zależności od okresu) za teistę, deistę czy otwartego, materialistycznego ateistę. Klasyfikacja ta jest trudna, ponieważ wypowiedzi Diderota na ten temat są liczne i rozproszone, a jego poglądy ewoluowały[14].
Diderot starał się traktować religię jako przedmiot badań naukowych i postulował stworzenie „historii naturalnej religii”[15]. Autor starał się opisać historię form religijnych, począwszy od „religii naturalnej” poprzez różne, coraz bardziej rozbudowane postacie „religii historycznych”, rozwijające się od form zmysłowych do coraz bardziej intelektualnych[16]. Nie traktuje przy tym religii jako czegoś autonomicznego, a tym bardziej transcendentnego, lecz sprowadza ją do zjawisk naturalnych czy historycznych[17]. Jego poglądy na źródła religii się zmieniały, mogła to być np. deifikacja wybitnych postaci (euhemeryzm), strach, oszustwo sformułowane przez grupy panujące, niezaspokojony popęd seksualny, narkotyki[18].
W konsekwencji, Diderot uznawał, że religia ma negatywne konsekwencje społeczne (np. poprzez wspieranie opresyjnych instytucji politycznych) i wraz z postępem społecznym należy jej znaczenie ograniczać[19], poprzez laicyzację szkolnictwa i instytucji państwowych, pozbawienie duchowieństwa majątku[20].
Diderot podzielał wiele poglądów politycznych pisarzy francuskiego oświecenia. Nie wypracował jednak samodzielnej, systematycznej koncepcji politycznej. Diderot był postrzegany przez pryzmat swojej działalności (w szczególności jako redaktora Encyklopedii). Nie napisał także systematycznego dzieła poświęconego etyce, choć był do tego kilkakrotnie zachęcany. Jak się przypuszcza, mógł uważać swoje idee (szczególnie konsekwencje determinizmu dla moralności) za zbyt radykalne i narażające na prześladowania[21]. Jego krytyka religii chrześcijańskiej (i religii jako takiej) doprowadziła go do zamiaru stworzenia etyki nie związanej z religią[22]. Jego etyka (nie ujęta nigdy w systematyczny i całościowy wywód) ma charakter naturalistyczny (moralność jest ściśle powiązana ze światem przyrody), z podkreślaniem wątków utylitarnych (rola użyteczności) i deterministycznych[23].
Diderot wpisywał rozwój społeczeństw w przemiany natury. Historia miała u niego charakter cykliczny, z powtarzającymi się epokami kataklizmów[24]. Był krytycznie nastawiony do społeczeństwa Ancien régime i traktował Encyklopedię jako instrument zmian, podważający współczesne mu społeczne i polityczne instytucje. Stopniowo coraz bardziej skłaniał się ku idei suwerenności ludu, wskazując społeczeństwo jako źródło wszelkiej władzy[25]. W niektórych swoich pismach skłaniał się ku popularnej w oświeceniu idei umowy społecznej jako źródła społeczeństwa i władzy, jednak pod koniec życia ją zarzucił, ujmując tę genezę w naturalistycznych kategoriach[26].
Jego poglądy spotykały się często z cenzurą lub odrzuceniem jako zbyt radykalne. Tak było np. z jego komentarzami do proponowanej reformy prawa karnego i systemu edukacji w Rosji, które przedstawił carycy Katarzynie II. Diderot nie obawiał się wtedy jej sprzeciwić, nazywając ją tyranką[25].
Sztuka miała dla niego znaczenie moralne. Jest to widoczne zarówno w jego tekstach filozoficznych, krytyce artystycznej, jak i w dziełach literackich[27]. Trzema najważniejszymi wartościami estetycznymi były prawda, dobro i piękno. Niechęć do abstrakcji i wysoka ocena realizmu objawiała się także w jego krytyce artystycznej, której był jednym z wczesnych przedstawicieli[25].
Diderot zajmował się też krytyką malarstwa, a swoje poglądy przedstawił w esejach Salons (1759–1781)[25]. Jest on twórcą nowatorskiej teorii dramatu mieszczańskiego, umieszczającej utwory dramatyczne między komedią i tragedią, co miało być bliższe rzeczywistości. Teorię opisał w dziełach: Rozmowy o synu naturalnym (Entretiens sur « Le fils naturel », 1757) i O poezji dramatycznej (De la poésie dramatique, 1759).
Diderot spotkał się z prześladowaniami za poglądy (był powszechnie postrzegany jako ateista i materialista już na początku swojej kariery). W 1749 z został uwięziony na kilka miesięcy w twierdzy Vincennes[4]. Jego prace cenzurowano, zakazywano ich druku i kolportacji[25]. Ograniczenia te nie ustały: Kubuś fatalista (dekretem z 1804) oraz redagowana przezeń Wielka encyklopedia francuska umieszczone zostały w index librorum prohibitorum[28]. Obawiając się prześladowań, Diderot wstrzymał się z publikacją niektórych swoich prac, które stały się znane dopiero w XIX w[2].
Dorobek Diderota jest obszerny i różnorodny[29]. Obejmuje dzieła literackie, filozoficzne i naukowe, publicystykę, tłumaczenia i korespondencję. Współczesna edycja dzieł wszystkich Diderota (DPV) obejmuje 32 tomy[30]. W trakcie swojego życia poglądy prezentowane przez Diderota w jego dziełach ulegały zmianom.
Wiele jego dzieł nie było publikowanych za życia, znane były jednak bywalcom salonów i elitom intelektualnym. Obok dzieł samodzielnych, Diderot znany jest jako inicjator, naczelny redaktor i jeden z głównych twórców Encyklopedii (1751–1772), która zebrała dorobek myśli naukowej, społecznej, filozoficznej i moralnej europejskiego oświecenia[31]. Sam napisał szereg artykułów (około 7 tys.[32]) z dziedziny filozofii, sztuki i rzemiosła. Sam był autorem ponad 5000 artykułów[33].
Diderot pozostawił po sobie także obfitą korespondencję, której zbiory zostały wydane, a także liczne artykuły prasowe. Wraz z licznymi tekstami rozproszonymi są one wydane w jego dziełach zebranych[34][35].
