Charakterystyka
Art. 138 Konstytucji RP stanowi, że Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nadaje ordery i odznaczenia[5], co jest równoznaczne z prowadzeniem wyłącznie przez niego polityki orderowej w imieniu Polski.
Możliwe są dwa tryby nadawania:
- urzędowy, gdy inicjatorem jest Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej,
- wnioskowy, gdy inicjatorem jest organ umocowany ustawowo (premier, minister, kierownik urzędu centralnego, wojewoda)[3].
Do ustawowego organu mogą z inicjatywą zgłosić się podległe im jednostki, organy samorządowe, organizacje społeczne i zawodowe, co nakłada na organ wyższy konieczność ich weryfikacji pod względem formalnym i merytorycznym oraz powiadomienie wnioskodawcy, jeśli wniosek został odrzucony[3].
Podobnie wyglądają tryby odbierania:
- urzędowy, gdy inicjatorem jest Prezydent RP,
- wnioskowy, gdy inicjatorem jest organ umocowany ustawowo (kapituły orderów, a także premier, minister, kierownik urzędu centralnego oraz wojewoda)[4].
Zgodnie z art. 5 ustawy z 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach do Prezydenta należy wydawanie zezwoleń na przyjmowanie przez obywatela polskiego orderu, odznaczenia lub innego zaszczytnego wyróżnienia nadanego przez najwyższe władze państwa obcego[6].
W Polsce obecnie nadawanych jest pięć orderów (cztery z nich posiadają swoje kapituły), jedenaście odznaczeń cywilnych (sześć w formie krzyża i pięć medali) i trzynaście odznaczeń wojskowych (siedem w formie krzyża i sześć w postaci gwiazd o charakterze pamiątkowym). Przyznawanie jednego orderu wojennego (Virtuti Militari) i dwóch odznaczeń wojennych (Krzyż Walecznych oraz Krzyż Zasługi z Mieczami) zostało wstrzymane, gdyż mogą być przyznawane wyłącznie w czasie prowadzonej przez Polskę wojny i do pięciu lat po jej ukończeniu[4].
Zbiorowościom może zostać nadany jedynie Krzyż Kawalerski Orderu Krzyża Wojskowego i Krzyż Wojskowy, które mogą otrzymać formacje walczące. W okresie prowadzenia wojny (a później w ciągu 5 lat od jej zakończenia) istnieje również możliwość odznaczania formacji walczących i miejscowości Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Wszystkie ordery i odznaczenia mogą być przyznane jedynie w wyjątkowych przypadkach pośmiertnie, wyłącznie w uznaniu szczególnych i godnych upamiętnienia zasług dla Rzeczypospolitej Polskiej. Cudzoziemcy mogą je otrzymać za zasługi dla RP lub jej obywateli lub stosownie do zwyczajów międzynarodowych[4] (wymaga zgody głowy państwa zagranicznego, uzyskiwanej za pośrednictwem protokołu dyplomatycznego[2]).
Kolejność noszenia orderów i odznaczeń w okresie III Rzeczypospolitej, po roku 1989 początkowo była normowana przez poprzednie przepisy. W związku z całkowitą zmianą systemu orderów i odznaczeń w 1992, kwestia kolejności została uregulowana na nowo rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak, orderów i odznaczeń[7]. Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 31 lipca 2007 r. (wejście w życie 10 października 2007 r.) kolejność orderów i odznaczeń została w znacznym stopniu zmieniona[8]. Kolejne Rozporządzenie Prezydenta RP określiło kolejność po ustanowieniu nowych orderów i odznaczeń[9].
Starszeństwo polskich orderów i odznaczeń jest przedstawione poniżej. W takiej kolejności nosi się na lewej piersi baretki lub miniatury odznaczeń, z prawej do lewej strony. Kolejność ta odnosi się też do noszenia pełnych odznak orderów i odznaczeń, z wyjątkiem części orderów najwyższych klas noszonych na wstędze. Ordery Virtuti Militari i Ordery Krzyża Wojskowego można nosić jednocześnie (jeśli osoba odznaczona jest wielokrotnie) zgodnie ze starszeństwem, inne ordery nosi się wyłącznie w najwyższej posiadanej klasie. W przypadku jednoczesnego posiadania Orderu Orła Białego i Orderu Virtuti Militari I Klasy – nosi się insygnia Krzyża Wielkiego Orderu Virtuti Militari.
System polskich orderów i odznaczeń państwowych uzupełnia zestaw kilkudziesięciu odznaczeń resortowych, nadawanych przez ministrów lub osoby do tego uprawnione, zwykle wysokiego urzędnika kierującego centralnym organem administracji państwowej, instytucją lub organizacją.
Aktualne starszeństwo
Starszeństwo do 10 października 2007
Pozostałe odznaczenia, które z dniem 16 października 1992 r. włączone zostały do systemu odznaczeń państwowych (z okresem nadawania)[12]:
(*) Krzyż za udział w Wojnie 1918–1921 w latach 1990–1992 był noszony po Krzyżu Walecznych, a po roku 1992 – po obecnie obowiązujących odznaczeniach państwowych.
Historyczne polskie systemy orderowo-odznaczeniowe
Odznaczenia Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1705–1795)
Pierwszy order Rzeczypospolitej Obojga Narodów ustanowiony przez króla Władysława IV Wazy w 1634 – Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny – nie został zatwierdzony przez sejm ani wprowadzony, wskutek sprzeciwu szlachty wynikającego z obawy o wprowadzenie przez władcę rządów despotycznych (monarchii absolutnej) przy pomocy kawalerów orderu[13]. Dopiero powstanie pierwszego orderu w 1705 (nawiązującego nazwą do polskiego herbu) i drugiego w 1765 (gdzie patronem był św. Stanisław, a twórcą król Stanisław) utworzyło pierwotny polski system orderowy, do których w 1792 dołączył trzeci order, tym razem typowo wojskowy. System ten dotrwał aż do III rozbioru, a starszeństwo w nim wyglądało następująco:
- Order Orła Białego,
- Order Świętego Stanisława Biskupa i Męczennika,
- Order Wojskowy (Virtuti Militari)[14].
Poza zhierarchizowanym systemem znalazł się szereg medali nadawanych przez króla osobom pochodzenia nieszlacheckiego:
- Medal Diligentiae (Medal Pilności),
- Medal Pro Fide, Rege et Lege (medal z dewizą Orderu Orła Białego),
- Medal Praemiando Incitat (medal z dewizą Orderu św. Stanisława),
- Medal za Długoletnią Służbę Wojskową (Za Dosłużone Wziąż 18 Lat w Iednymże Corpusie),
- Medal Virtuti Civili (Zasłudze Cywilnej)[13].
Odznaczenia Księstwa Warszawskiego (1806–1815)
Władca Księstwa Warszawskiego Fryderyk August I Wettyn przywrócił cały system przedrozbiorowy (zgodnie z art. 85 Konstytucji Księstwa Ordery cywilne i wojskowe, będące dawniej w Polsce, utrzymują się, a król jest naczelnikiem tych orderów), zmieniając jedynie trochę nazwy dwóch niższych orderów:
- Order Orła Białego,
- Order Świętego Stanisława,
- Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego (Virtuti Militari).
Dodatkowo książę nadawał Medal Sędziów Pokoju, dla tych sędziów pokoju, którzy osiągnęli najlepsze rezultaty w polubownym rozwiązywaniu spraw[13].
Odznaczenia Królestwa Polskiego (1815–1831)
Po utworzeniu w 1815 Kongresówki i połączeniu jej unią personalną z Cesarstwem Rosyjskim, otrzymała ona nową Konstytucję Królestwa Polskiego, której art. 44 brzmiał Do Panującego należy ustanowienie, urządzanie i rozdawnictwo orderów cywilnych i wojskowych, a art. 160 Ordery Polskie cywilne i wojskowe, to jest: Orła Białego, Świętego Stanisława i Krzyża Wojskowego są zachowane[14], czyli kolejność orderów została zachowana:
- Order Orła Białego,
- Order Polski Świętego Stanisława (został podzielony na cztery klasy),
- Order Krzyża Wojskowego (Virtuti Militari).
Poza hierarchią ustanowiono dwa dodatkowe odznaczenia:
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I z 25 stycznia 1831 odebrała carom rosyjskim prawa do odznaczania polskimi orderami i odznaczeniami, ale podczas powstania listopadowego utrzymano przyznawanie jedynie Virtuti Militari, a prerogartywy nadawcze przekazano na ręce Naczelnego Wodza. Upadek powstania spowodował włączenie dwóch najwyższych orderów do systemu odznaczeń rosyjskich jako niższe ordery cywilne (pod nazwami CiK Order Orła Białego i CiK Order św. Stanisława), a Virtuti Militari przekształcono w najniższej rangi rosyjską odznakę pamiątkową Polski Znak Honorowy, który nadano w liczbie około 100 tys. niemal wszystkim uczestnikom walk po stronie cara, nawet felczerom i cyrulikom[1].
Odznaczenia II Rzeczypospolitej (1919–1939)
Władze Rzeczypospolitej, tworząc własny kodeks orderowy, opierały się na wzorach europejskich, ściśle nawiązując do polskiej historii i kultury. Zostały wskrzeszone dwa przedrozbiorowe ordery i utworzono jeden order nowy (dla wyróżnienia zasług obywatelskich) oraz 14 odznaczeń państwowych:
(*) W czerwcu 1939 roku zostały utworzone dwa odznaczenia (Dz.U.R.P. nr 58 z 1939 r. poz. 378), miały być nadawane jako wyróżnienie za ochotniczą służbę w Wojsku Polskim w latach 1918–1921. Z powodu wybuchu II wojny światowej nie zostały wykonane i nadane.
(**) Odznaczenia równorzędne, zakładane w kolejności otrzymania.
Odznaczenia rządu RP na obczyźnie (1939–1990)
Utrzymano nadawanie trzech orderów i dwóch odznaczeń, ustanowiono trzy nowe odznaczenia[17] i cztery medale[18], wznowiono jedno podwójne odznaczenie. Noszono je wg starszeństwa z czasów II RP z późniejszymi zmianami:
(**) Odznaczenia równorzędne, zakładane w kolejności otrzymania[21]
(***) Odznaczenia równorzędne, zakładane w kolejności otrzymania[15]
Odznaczenia Polski Ludowej (1944–1990)
„Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 grudnia 1944 r. o orderach, odznaczeniach oraz medalach” nie uwzględnił starszeństwa oraz sposobu noszenia odznaczeń państwowych[24] i w latach 1944–1960 kolejność ich noszenia była regulowana przepisami o poszczególnych orderach (do 1952 roku nazwą państwa była wciąż Rzeczpospolita Polska), lecz zasady i okoliczności noszenia odznaczeń nie były unormowane. W praktyce częściowo stosowano przepisy i zwyczaje przedwojenne, a częściowo korzystano z wzorów sowieckich[25]. Kompleksowo uregulowała ją „Ustawa z dnia 17 lutego 1960 r. o orderach i odznaczeniach”[26] oraz „Instrukcja Kancelarii Rady Państwa z dnia 29 lutego 1960 r. w sprawie sposobu noszenia orderów i odznaczeń”[27], a następnie „Uchwała Rady Państwa z dnia 6 stycznia 1977 r. w sprawie opisu odznak orderów i odznaczeń oraz sposobu ich noszenia”[28][29], obowiązująca częściowo do 1992 roku. Kolejność wynikająca z niej była ponadto modyfikowana przepisami późniejszymi.
Kolejność polskich orderów i odznaczeń jest przedstawiona poniżej (uwzględniono przy tworzeniu listy zasadę, że późniejsze akty prawne mają pierwszeństwo przed wcześniejszymi). W takiej kolejności noszono na lewej piersi baretki lub miniatury orderów i odznaczeń, z prawej do lewej strony. Kolejność ta odnosi się też do noszenia pełnych odznak, z wyjątkiem Orderów Odrodzenia Polski I, II i III klasy oraz Virtuti Militari I i II klasy, których nie noszono na piersi, lecz na wielkiej wstędze lub wstędze, oraz Medalu 10-lecia Polski Ludowej, noszonego na prawej piersi (odznaczenia te wyróżniono gwiazdką). Lista poniżej obejmuje także odznaczenia ustanowione w latach 1989–1991.
(*) Order Odrodzenia Polski I klasy i Order Virtuti Militari I klasy noszono na wstędze przez prawe ramię do lewego boku, krzyż zawieszano u dołu węzła utworzonego ze związanych w kokardę końców wstęgi, a gwiazdę orderową noszono pośrodku lewej strony piersi, poniżej innych orderów i odznaczeń. Nie nosiło się jednocześnie pełnych odznak obu Orderów I klasy.
(**) Order Krzyża Grunwaldu I klasy, Order Odrodzenia Polski II i III klasy oraz Order Virtuti Militari II klasy noszono na wstędze na szyi, a gwiazdę orderową Orderu Odrodzenia Polski II klasy noszono pośrodku lewej strony piersi, poniżej innych orderów i odznaczeń noszonych rzędami na wstążkach.
(***) Medal 10-lecia Polski Ludowej noszono na prawej piersi na metalowej baretce.
Dodatkowo przyznawano piętnaście odznak tytułów honorowych mających rangę orderu[30], a także kilkadziesiąt odznaczeń resortowych[31] oraz kilkaset odznaczeń rad narodowych[32][33][34].
.svg)
