Pracownik socjalny – zawód, w którego zakresie leży działalność w środowiskach społecznych, gdzie znajdują się jednostki wymagające pomocy w usamodzielnieniu, odzyskaniu lub umocnieniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie.
Za najstarszą i najbardziej podstawową wartość w pracy socjalnej uznawana jest godność osoby ludzkiej.
Praca socjalna jest działalnością o charakterze pomocowym. Podstawowym jej celem jest niesienie pomocy ludziom w znajdującym się w różnych sytuacjach, nie tylko związanych z problemami materialnymi, ale także psychicznymi, emocjonalnymi czy duchowymi.
Ma on integrować działania wokół rodziny oraz jej środowiska społecznego i lokalnego. Praca jego ma na celu pedagogizowanie działań wsparcia oraz stosowanie profilaktyki, której zadaniem jest uzupełnić system polityki społecznej kierowanej do rodziny i osób samotnych.
Powinien on zadbać o zapewnienie swoim klientom podstawowych warunków do życia poprzez pomoc:
- finansową,
- rzeczową,
- emocjonalną.
Pracownik socjalny powinien również przyczyniać się do wzmacniania zdolności swoich klientów do samodzielnego rozwiązywania własnych problemów oraz aktywizować zawodowo i społecznie, w czym współpracuje z doradcą zawodowym i psychologiem oraz innymi członkami zespołu interdyscyplinarnego.
Praca socjalna może przyjmować różne formy, od pomocy doraźnej, po długofalowe działania skierowane na wspieranie rozwoju jednostek, grup i całych społeczności.
Jako najważniejsze formy pracy socjalnej wymienia się:
- ratownictwo, rozumiane jako działalność doraźna będąca natychmiastową reakcją na zaistniałą kryzysową sytuację. Przykładem ratownictwa jest organizacja schronienia dla ofiar powodzi lub działalność noclegowni dla bezdomnych.
- opieka, czyli działalność zindywidualizowana, obejmująca te wszystkie sytuacje życiowe, w których ludzie nie są w stanie poradzić sobie w obliczu zdarzeń losowych czy choroby. Z tą formą pracy socjalnej mamy do czynienia np. w ośrodkach dla osób przewlekle chorych, domach małego dziecka.
- pomoc, czyli działania, mające wspierać prawidłowy rozwój osób zarówno zagrożonych socjalnie, jak i wszystkich członków danej społeczności. Przykładem takiej działalności są kluby seniora, poradnie społeczno-zawodowe, świetlice socjoterapeutyczne.
- kompensacja polegającą na wyrównywaniu braków, utrudniających prawidłowy rozwój i funkcjonowanie.
W Polsce pracownik socjalny może być zatrudniony w:
- regionalnym ośrodku polityki społecznej
- powiatowym centrum pomocy rodzinie
- ośrodku pomocy społecznej (miejskich lub gminnych)
- organizacji pozarządowej
- centrum integracji społecznej
- klubie integracji społecznej
- ośrodku interwencji kryzysowej
- domu pomocy społecznej
- innych jednostkach pomocy społecznej
- placówce służby zdrowia
- zakładzie karnym.
Ponieważ pracownik socjalny pracuje w środowisku, ale także w placówkach stacjonarnych, takich jak m.in.: dom pomocy społecznej. Praca socjalna jest usługą świadczoną zwłaszcza w środowisku zamieszkania klienta, którego wspiera i to dlatego z jego pracą wiążą się zagrożenia wynikające z przebywania z osobami uzależnionymi, zakażonymi wirusem HIV, chorymi na różne choroby zakaźne, cierpiącymi na zaburzenia psychiczne lub przebywającymi wcześniej w zakładzie karnym. Oprócz możliwości zarażenia się chorobami zakaźnymi jest on narażony także na pobicie czy inną przemoc fizyczną, co może przyczynić się do powstania u niego różnego rodzaju obciążeń psychicznych, czemu ma przeciwdziałać m.in. superwizja. Superwizja pracy socjalnej to instytucja utworzona na mocy przepisu art. 1 pkt 26 ustawy z 8 marca 2011 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Instytucja superwizji pracy socjalnej utworzona na podstawie tego przepisu weszła w życie z dniem 31 grudnia 2013 r.
Pracownikowi socjalnemu podczas wykonywania czynności przysługuje ochrona prawna przewidziana dla funkcjonariuszy publicznych.
Osoba pracująca w tej grupie zawodowej powinna posiadać wiedzę z:
- socjologii (analiza i ocena zjawisk)
- pedagogiki (np. wpływ na zmianę sytuacji życiowej osoby, rodziny lub grupy)
- psychologii (np. interwencja socjalna, wsparcie osób uzależnionych od alkoholu i środków psychoaktywnych w zmianie sytuacji życiowej)
- podstaw medycyny
- prawa (np. umiejętność stosowania przepisów związanych z pomocą społeczną, KPA)
- animacji lokalnej (np. programy aktywności lokalnej - PAL)
- ekonomii (np. prowadzenie treningów budżetowych i zasad prowadzenia zrównoważonego budżetu domowego klientów pomocy społecznej)
- ekonomii społecznej (np. zasadach funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej, zatrudnieniu socjalnym)
- zarządzania.
- Brągiel J., Kurcz A., Pracownik socjalny. Wybrane problemy zawodu w okresie transformacji społecznej, Uniwersytet Opolski, 2002 ISBN 83-88796-92-5
- Granosik M., Profesjonalny wymiar pracy socjalnej, Wyd. Śląsk, Katowice 2006, ISBN 978-83-7164-473-3
- Grzybek G., Etyczne podstawy pracy socjalnej, wyd. ATH, Bielsko-Biała 2007, ISBN 83-89086-49-2
- Grzybek G., Podstawy pracy socjalnej. Ujęcie antropologiczno-etyczne, wyd. ATH, Bielsko-Biała 2006, ISBN 83-89086-63-8
- Krzesińska-Żach B., Człowiek w sytuacji zagrożenia jako podmiot oddziaływań pracownika socjalnego, Trans Humana, 2006, ISBN 83-89190-66-4
- Lalak D., Pilch T., Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Żak Wydawnictwo Akademickie, 1999, ISBN 83-88149-12-1
- Piekut-Brodzka D., Kuczyńska-Kwapisz J., Pedagogika specjalna dla pracowników socjalnych, WAPS, 2004, ISBN 83-89600-00-5
- Sierpowska I., Prawo pomocy społecznej. Przepisy z wprowadzeniem, Wolters Kluwer Polska - OFICYNA, Kraków, 2007, ISBN 978-83-7526-054-0