Rzeka – naturalny, powierzchniowy ciek płynący w wyżłobionym przez erozję rzeczną korycie, okresowo zalewający dolinę rzeczną. W Polsce przyjmuje się, że rzekę stanowi ciek o powierzchni dorzecza powyżej 100 km².
Polski wyraz rzeka ma swoje odpowiedniki w innych językach słowiańskich (ros. река, bułg. река, serb.-chorw. река/reka itd.) wyrazy pokrewne występujące w innych językach indoeuropejskich, spokrewnione m.in. z ind. rïti, staroind. rayas, lac. rivus, franc. rivière, ang. river, morfemy rdzenne wymienionych wyrazów to kontynuanty języka praindoeuropejskiego rdzenia rei-, występującego obocznie z roi- (płynąć, ciec), etymologicznie łączą się z wyrazami roić się i zdrój[1].
Podziału rzek można dokonać na podstawie dominujących gatunków ryb, które ze względu na swe specyficzne wymagania w stosunku do środowiska zasiedlają określone odcinki rzek. Podział ten obowiązuje tylko dla rzek europejskich. Wyróżniamy 5 krain:
Rzekę w przekroju dzieli się na:
Wszystkie te strefy pozostają w ścisłych związkach. Z biegiem rzeki zmienia się charakterystyka koryta rzecznego, prędkość prądu. Zmienia się również struktura biocenozy. Powstaje poziomy podział cieku wzdłuż jego biegu.
Początek rzeki może mieć formę źródła lub obszaru źródliskowego, choć nierzadko zdarza się, że rzeka powstaje z połączenia kilku mniejszych potoków lub wypływa z jeziora, lodowca lub bagna. Zasilana jest wodami z opadów atmosferycznych, a także przez wody podziemne. Rzeka stała uchodzi do innej rzeki, jeziora, morza lub wysycha przed ujściem do morza. Bardzo wyjątkową, godną odnotowania rzeką jest Onyx – morze jest jej źródłem, a nie celem. Rzeki uchodzące do zbiornika wodnego nazywa się rzekami głównymi, pozostałe to ich dopływy. Rzeka główna wraz z dopływami tworzy system rzeczny.
Bieg rzeki dzieli się zazwyczaj na trzy odcinki: górny, środkowy i dolny, które wyróżnia odmienny udział erozji i akumulacji. Ujście rzeki może mieć charakter lejkowaty (estuarium) bądź delty.
Reżim rzeki (ustrój rzeki) określa przebieg zjawisk hydrologicznych na rzece: zmiany stanów wody (wezbrania, niżówki), zjawiska lodowe itp.
Płynąca woda w rzece powoduje ciągłe jej mieszanie i napowietrzanie. W rzece nie występują uwarstwienia wody, które charakterystyczne są dla jezior.
Obrzeża rzek i starorzeczy zasiedlają wielogatunkowe zbiorowiska roślin wodnych.
Badaniem rzek zajmuje się dział hydrologii – potamologia.
Badanie jakości wód w rzekach odbywa się w układzie trzystopniowym i obejmuje: sieć krajową, sieci regionalne oraz sieci lokalne. Sieć krajową rzek obejmuje: sieć reperową, sieć podstawową oraz sieć graniczną.
Z siecią rzek związane są zbiorniki zaporowe zabezpieczające przed powodzią, ułatwiające żeglugę, dostarczające energię elektryczną oraz zabezpieczające ludność w wodę pitną.
Stan wody w rzece jest to wzniesienie zwierciadła wody w danym profilu ponad przyjęty umownie poziom odniesienia. Obserwacje prowadzi się na wodowskazach, dlatego poziom odniesienia jest poziomem zerowym podziałki na wodowskazie tzw. zero wodowskazu.
Krzywa stanów wody obrazuje wahania stanów wód w zależności od czasu w określonym profilu. Okresowe stany wód (rok, półrocze, okres żeglugi).
Stan wody w rzece informuje o napełnieniu koryta w danym profilu, lecz nie informuje o natężeniu przepływu, a tym samym o dopływie rzecznym. Napełnienie koryta rzeki zależy od natężenia przepływu.
Naturalną regulacja rzek nazywa się regulację, której cel osiąga się przez mało różniące się od naturalnego ukształtowania koryta i tarasów zalewowych. W celu stworzenia nowej „naturalnej” rzeki o parametrach dostosowanych do potrzeb gospodarczych (rolnictwo, ujęcia wody, dopływy, mosty, ochrona brzegów, rekreacja).
Rzekę przystosowaną do żeglugi za pomocą stopni wodnych nazywa się rzeką skanalizowaną[2][3].
Lp. | Rzeka | Długość [km] |
Pow. dorzecza [tys. km²] |
Średni przepływ u ujścia [tys m³/s] |
Maks. przepływ u ujścia [tys m³/s] |
Spływ osadów [mln t/rok] |
---|---|---|---|---|---|---|
1. | Amazonka (z Ukajali) | 7025 | 7180 | 120,0 | 360,0 | 498,0 |
2. | Nil (z Kagerą) | 6671 | 2881 | 2,3 | 6,4 | 110,5 |
3. | Jangcy | 6300 | 1818 | 34,0 | 90,2 | 500,0 |
4. | Missisipi z Missouri | 5969 | 3229 | 19,0 | 59,0 | 500,0 |
5. | Huang He | 5464 | 752 | 1,5 | 22,0 | 380,0 |
6. | Ob (z Irtyszem) | 5410 | 2990 | 12,7 | 43,0 | 15,0 |
7. | Parana (od źródeł Paranaiby) | 4380 | 2970 | 15,0 | 65,0 | 129,0 |
8. | Mekong | 4500 | 810 | 12,0 | 30,0 | 169,6 |
9. | Amur (od źródeł Argunia) | 4440 | 1855 | 10,9 | 40,0 | 24,9 |
10. | Lena | 4400 | 2490 | 17,0 | 200,0 | 15,4 |
11. | Kongo (z Lualabą) | 4320 | 3691 | 40,0 | 75,0 | 64,7 |
12. | Mackenzie (od źródeł Peace) | 4240 | 1760 | 14,0 | 15,0 | |
13. | Niger | 4160 | 2092 | 12,0 | 35,0 | 67,0 |
14. | Jenisej (od źródeł Małego Jeniseju) | 4102 | 2580 | 19,8 | 154,0 | 13,2 |
15. | Wołga | 3530 | 1360 | 7,7 | 52,0 | 25,8 |
16. | Indus | 3180 | 960 | 3,8 | 30,0 | 435,4 |
17. | Jukon | 3180 | 900 | 6,3 | 88,0 | |
18. | Dunaj | 2888 | 817 | 6,4 | 20,0 | 67,5 |
19. | Orinoko | 2730 | 994 | 29,0 | 55,0 | 86,5 |
20. | Ganges (z Brahmaputrą) | 2700 | 2055 | 38,0 | 2177,2 | |
21. | Zambezi | 2660 | 1330 | 16,0 | 100,0 | |
22. | Murray | 2574 | 1072 | 0,5 | 31,9 |
(w nawiasach podano większe dopływy)