Kichwa | |
---|---|
Kañari awaq | |
Mama llaqta | Ikwayur Kulunsuyu Piruw |
Tiyay | Ikwadurpi: Asway marka, Bolívar marka, Chimpurasu marka, Impapura marka, Kañar marka, Kutupaksi marka, Loja marka,Napu marka, Orellana marka, Pastasa marka, Pichincha marka, Sukumpiyu marka, Tunqurawra marka, Zamora Chinchipe marka. Piruwpi: Luritu suyu, Mayutata suyu, San Martin suyu |
Runakuna | 5.860.190 (2011) |
Simi | Kichwa simi, Kastilla simi |
Iñiy | Katuliku iñiy, Tawantinsuyu iñiy |
Kichwa runa (Kichwaruna) nisqakunaqa - Inka icha Inga nikuqpas - lliw Kichwa rimaq runakunam, Ikwadur, Kulumbya, Chincha Piruwpi kaq Qhichwa runam, ahinataq Puruhakuna, Kañarikuna hukkunapas.
Ikwadur mama llaqtapi kichwa runakunap tantanakuyninqa ECUARUNARI nisqam.
Ikwadurpi, kichwa runakunaka ñawpak ashtawan waranka watakaman sapiyakurka. Tawka wiñay kawsay yachakkuna, Juan de Velascoshina yuyarkan, ashta watamanta, Inkakuna shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak Kitupi kawsarka, pay Ikwadurpa Antikunata kawarkan, Puruha llaktamanta (Chimpurasu markapi), San Gabriel llaktaman (Karchi markapi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, Inkakuna shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka kurakakuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka ayllu llaktakunata kawarkan[1]. Kipa, Inkakuna Tupak Yupankika Wayna Kapakkapash Ikwadurpi Antikunata kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna Tawantinsuyupi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, Francisco Pizarro pushakmi, 1533 watapi Atawalpa Inkata wanchirka. 1534 watapi, Kunkistadur Sebastián de Belalcázarka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta Ispañapakmi nirka. Chay kipa, 19 ñiqin pachakwataman, ashta kichwa runakunaka asindakunapi kawsarkakun, ashta llankakushun, shinapash mana kullkitapash, mana allpatapash charikurkan. 20 ñiqin pachakwatapi, hatun pushak Eloy Alfaro kichwa runakunapak hayñikunata kararkan, chay kipa, tawka runakunapak pushakkuna (shina Dolores Cacuango, Tránsito Amaguaña) hayñiman makakurka. Shinalla mushuk tantanakuykuna (shinalla ECUARUNARI), tukuchirirka, kashnalla kichwa runakunaka Iskay simipi iskay kawsaypi yachaykunata rurarka.
Kunan punchapi, ashta kichwa runakuna allpata llankakkunami kan. Kashna, tawka kichwa runakuna maki kapchiyta llankakkunami kan. Ashtawan kichwa runakunaka uchilla, mana sumak allpata charikun, shinalla kunan pachapi wakchalla kawsakun (2001 watapi, 87%)[2]. Shinapash Utawalu runakanaka, Sarakuru runakunakapash sumak maki kapchiykunata hatunkapa ruran. Paykunaka chay churanakunata, pachalinakunatapash Ikwadurpi karullaktapipash hatun. Shuktak kichwa runakunaka takikkunami kan.
Kichwa runakuna kichwa simita riman. Kichwa simika ashta dialectokunata (shina Sachapa kichwa, Chimpurasupa kichwapash, Impapurapa kichwapash etc.) charin, chaymanta yachachikkunaka Kichwa Amawta Kamachikpi tantanakurirka, paykunaka Shukllachishka Kichwa rurarka. Kunan, Iskay simipi iskay kawsaypi yachay wasikunapi, Shukllachishka Kichwaka yachachishkami kan. Shinalla, ashtawan kichwa runakunaka kastilla simita riman. Ayllu llaktakunapi, tawka runakunaka runa simita kastilla simiwan chapun, chay rimaykunaka chapushka nishkami.
Kichwa runakunapa kawsayka llaktapi hatun sapikunata charin. Paykuna yuyan Pachamamaka ñuka wasimi kan, chaymanta payman mikunakunata karan. Shinalla kichwa runakunaka yuyan, Inti kunukta, achiktapash ñukanchikman karan. Chaymanta Inti raymipi tukuy watakunapi tushunami, takinamipash kan. Kichwa runapa kawsaypi, ruku runakuna ashta kuyashkami kan, paykunaka taytaka, mamaka nishkami kan.
Ikwadurpi, kichwa runakuna Antikunapi, Amasuniyapipash kawsan. Amasuniya kichwa kunakuna mamallaktayuk kan. Paykuna Napu markapi, Pastasa markapi, Sukumpiyu markapi, Orellana markapipash kawsakun. Chay markakunapi, 80.000 kichwa runakuna kawsakun, CODENPE nin[3]. Amasuniya mamallaktapi, iskay runa llaktakuna tiyan, shuk runa llaktapi Napurunakunaka kawsakun, shuk runa llaktapipash Pastasa runakunaka kawsakun. Sarayaku shuk Amasuniya kichwa ayllullaktami kan.
Shuk kichwa runakuna Antikunapi kawsan. Antikunapi, tawka kichwa runa llaktakunaka tiyan :
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Kañari | Tumipampa kiti | Baños kitilli, Mullituru kitilli, Octavio Cordero kitilli, Quingeo kitilli, Santa Ana kitilli, Sidcay kitilli, Tarqui kitilli, Turi kitilli, El Valle kitilli |
Kañari | Walasiyu kiti | Walasiyu kitilli, Jadan kitilli, San Juan kitilli, Zhidmad kitilli |
Kañari | Nabón kiti | Nabón kitilli, El Progreso kitilli |
Kañari | Santa Isabel kiti | Santa Isabel kitilli |
Kañari | Siksik kiti | San Miguel de Jima kitilli, Ludo kitilli |
Kañari | Oña kiti | Susudel kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Waranka | Waranta kiti | Gabriel I. Veintimilla kitilli, Facundo Vela kitilli, Wanuku kitilli, Salinas kitilli, Yakutu kitilli (San Simón), Simiátug kitilli, San Luis de Pambil kitilli |
Waranka | Chillanes kiti | Chillanes kitilli |
Waranka | Chimpu kiti | Ansakutu kitilli (Asunción kitilli) |
Waranka | Echeandía kiti | Echeandía kitilli |
Waranka | San Miguel kiti | San Pablo de Atenas kitilli |
Waranka | Kaluma kiti | Kaluma kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Sarakuru | Loja kiti | San Lukas kitilli |
Sarakuru | Sarakuru kiti | Sarakuru kitilli, Tenta kitilli, Paraiso de Celén kitilli, San Antonio de Cumbe kitilli, El Tablón kitilli, Llusapata kitilli, San Pablo de Tenta kitilli, Selva Alegre kitilli, Urdaneta kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Napuruna | Archidona kiti | Cotundom kitilli, Ushpayaku kitilli |
Napuruna | Carlos Julio Arosemena Tola kiti | Carlos Julio Arosemena Tola kitilli |
Kayampi | El Chaco kiti | Uyakachi kitilli |
Napuruna | Quijos kiti | Papallahta kitilli |
Napuruna | Tena kiti | Tena kitilli, Ahuano kitilli, Carlos Julio Aresemena Tola kitilli, Chuntapunta kitilli, Pano kitilli, Puerto Misahuallí kitilli, Puerto Napo kitilli, Talag kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Napuruna | Francisco de Orellana kiti | Puerto San Francisco de Orellana kitilli, Dayuma kitilli, Taracoa kitilli, El Edén kitilli, García Moreno kitilli, Nuevo Paraíso kitilli, San José de Guayusa kitilli, San Luis de Armenia kitilli |
Napuruna | Awariku kiti | Nuevo Rocafuerte kitilli, Capitán Augusto Rivadeneira kitilli, Santa María de Huiririma kitilli, Tiputini kitilli |
Napuruna | Joya de los Sachas kiti | Joya de los Sachas kitilli, Pompiya kitilli, San Carlos kitilli, San Sebastián del Coca kitilli |
Napuruna | Luritu kiti | Luritu kitilli, Ávila kitilli, Puerto Murialdo kitilli, San José de Payamino kitilli, San José de Dahuano kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Pastasa | Pastasa kiti | Puyu kitilli, Canelos kitilli, 10 de Agosto kitilli, Fátima kitilli, Montalvo kitilli, Corrientes mayu kitilli, Sarayaku kitilli, Tarqui kitilli, Teniente Hugo Ortiz kitilli, Veracruz kitilli |
Pastasa | Mera kiti | Mera kitilli, Madre Tierra kitilli |
Pastasa | Santa Clara kiti | Santa Clara kitilli |
Pastasa | Arajuno kiti | Arajuno kitilli, Kuraray kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Kayampi | Kayampi kiti | Ayura kitilli, Juan Montalvo kitilli, Ascázubi kitilli, Cangahua kitilli, Olmedo kitilli, Otón kitilli, Santa Rosa de Cusubamba kitilli |
Kayampi | Kitu kiti | Chiqa kitilli |
Kitu Kara | Kitu kiti | Nono kitilli, Pifo kitilli, Píntag kitilli, Tumbaco kitilli, Pomasqui kitilli, Karapunku kitilli, Zámbiza kitilli |
Kitu Kara | Mejía kiti | Machachi kitilli, Aloag kitilli, Aloasí kitilli, Cutuglahua kitilli, Chawpi kitilli, Tampillu kitilli, Manuel Cornejo kitilli, Uyumpichu kitilli |
Kayampi | Pedro Moncayo kiti | Tabacundo kitilli, La Esperanza kitilli, Toacachi kitilli, Malchinguí kitilli, Tupigachi kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Napuruna | P'uchqu qucha kiti | Musuq Loja kitilli, El Eno kitilli, Pacayacu kitilli, Jambelí kitilli, Santa Cecilia kitilli |
Napuruna | Gonzalo Pizarro kiti | Gonzalo Pizarro kitilli |
Napuruna | Putumayu kiti | Puerto del Carmen kitilli, Palma Roja kitilli |
Napuruna | Shushufindi kiti | Limoncocha kitilli, Pañaqucha kitilli, San Roque kitilli |
Napuruna | Cascales kiti | El Dorado de Cascales kitilli, Santa Rosa de Sucumbíos kitilli |
Napuruna | Cuyabeno kiti | Cuyabeno kitilli, Tarapoa kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Chibuleo | Ampatu kiti | Juan Benigno Vela kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Ampatu kiti | Quisapincha kitilli, Wachi Luritu kitilli, Ampatillu kitilli, Augusto N. Martínez kitilli, Constantino Fernández kitilli, Juan Benigno Vela kitilli, Pasa kitilli, Picaihua kitilli, Pilagüín kitilli, San Bartolomé kitilli, San Fernando kitilli, Santa Rosa kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Mocha kiti | Mocha kitilli, Pinguilí kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Patate kiti | Patate kitilli, El Triunfo kitilli, Los Andes kitilli, Sucres kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Pelileo kiti | Chiquicha kitilli, Rusaryu kitilli, García Moreno kitilli |
Salasaka | Pelileo kiti | García Moreno kitilli, Salasaka kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Píllaro kiti | San Andrés kitilli, San José de Poaló kitilli, San Miguelito kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Qiru kiti | Qiru kitilli, Rumipampa kitilli, Yanayaku kitilli |
Tunqurawra Kichwa | Tisaleo kiti | Tisaleo kitilli |
Runa llaqta | Kiti | Kitilli |
---|---|---|
Sarakuru | Zamora kiti | Guadalupe kitilli, Imbana kitilli |
Sarakuru | Nangaritza kiti | Guayzimi kitilli, Zurmi kitilli |
Sarakuru | Yakuampi kiti | 28 de Mayo kitilli, La Paz kitilli, Tutupali kitilli |
Sarakuru | Yantzaza kiti | Yantzaza kitilli |
Ikwadurpi runa llaqtakuna | ||
---|---|---|
Indihina runa llaqtakuna: Achuar · A'i Kofán · Awá · Chachi · Épera · Kichwa runa · Sapara · Sekoya · Shiwiar · Shuwar · Siona · Tsa'chila · Waorani · | ||
Kichwa runa llaqtakuna: Chibuleo · Karanki · Kayampi · Kañari · Kichwa runa · Kitu Kara · Natabuela · Utawalu · Panzaleo · Puruha · Salasaka · Sarakuru · Tunkurawa Kichwa runa · Waranka · Amarumayu sach'a-sach'a suyup Kichwa runan: Napuruna · Pastasa runa | ||
Huk indihina runa llaqta: Manta-Wankawillka-Puna | ||