| Örnekler |
|---|
|
Zamir veya adıl, cümlede varlıkların adları yerine kullanılabilen ve adların yerine getirdiği bütün işlevleri yerine getirebilen ad soylu sözcük. Ben, sen, o, biz, siz, onlar; kendim, kendin, kendi, kendimiz, kendiniz, kendileri; bu, şu, o; kim, ne ve biri gibi kelimeler, sıklıkla zamir olarak kullanılır. Türkçede herhangi bir sözcüğü zamir olarak adlandırmak yanlış olur çünkü pek çok ad soylu sözcük gibi zamirler de cümlede ayrı görevlerde kullanılabilir:
Kişi adlarının yerine kullanılan ben, sen, o, biz, siz, onlar gibi kelimelerdir:
Şahıs zamirlerinin belirtme sıfatlarından olan işaret sıfatları ile karıştırılmamaları gerekir. İşaret sıfatlarından sonra bir isim gelir ve sıfat tamlaması oluşturur. Şahıs zamirleri ise tek başına anlamlıdır.
Şahıs zamirleri bazen, vurgu amacıyla, karşıladıkları isimle birlikte kullanılır. Bu durumda yüklem, şahıs bakımından isme değil, zamire uyum sağlar:
Cümledeki eylemin, özne tarafından bizzat yapıldığını bildiren, vurgulayan zamirdir. Dönüşlülük zamiri, kendi sözcüğü ve onun iyelik eki almış halleridir: kendim, kendin, kendisi, kendimiz, kendiniz, kendileri. Bazı kaynaklarda şahıs zamiri olarak da nitelenir.
Kendi zamirinden sonra bir isim gelirse kelime grubu isim tamlamasına dönüşür ve kendi, "tamlayan" olur.[1]
|
Ana madde: İşaret zamiri |
Varlıkların yerini gösteren zamirlerdir. Türkçedeki başlıca işaret zamirleri bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, öteki, beriki, bura, şura, ora, burası, şurası, orası, böylesi, şöylesi ve öylesi'dir:[1]
Genellikle yakındaki varlıklara işaret ederken bu ve bunlar; biraz uzaktaki varlıklara işaret ederken şu ve şunlar; en uzaktaki varlıklara işaret ederken o ve onlar kullanılır:
O ve onlar zamirleri, insanlar için kullanıldığında "şahıs zamiri", diğer varlıklar için kullanıldığında "işaret zamiri" olarak adlandırılır:
NOT: "O" işaret zamiri özel bir ismin yerine kullanılsa dahi küçük yazılır ve ardından gelen ekler kesme işareti ile ayrılmaz:[2]
İşaret zamirleri belirtili isim tamlamalarında tamlayan veya tamlanan olarak kullanılabilir:
Soru yoluyla isimlerin yerini tutan zamirlerdir. Cümledeki soru anlamı soru zamirleriyle sağlanır.
Bazı soru zamirleri cümledeki eylemi etkilediklerinde "soru zarfı" olur:
Bazı soru kelimeleri cümledeki isimleri nitelediklerinde veya belirttiklerinde "soru sıfatı"na dönüşür:
Soru zamirleri bir belirtili isim tamlamasında tamlayan veya tamlanan olarak kullanılabilirler:
Cümlede varlıkları isim, sayı, miktar ve ölçü yönünden belli belirsiz karşılayan zamirlere belirsiz zamir denir: Hepsi, kimse, tümü, herkes, hepimiz, kimisi, kimileri, kimi, biri, birisi, birileri, birkaçı, bazısı, bazıları, çoğu, birçoğu, birçokları, başkası, birazı, fazlası, bir kısmı, şey gibi:
Belirsiz zamirler bir isim tamlamasında tamlayan veya tamlanan olarak kullanılabilirler:
Şahıs ve işaret zamirleri ikileme oluşturacak şekilde birlikte kullanılırlarsa, "belirsiz zamir" olurlar:
"Şey" kelimeyi varlıkların adlarını veya diğer zamirleri belli belirsiz karşıladığından belgisiz zamirdir:
|
Ana madde: İlgi zamiri |
-ki eki ile oluşturulan zamirlerdir.
İlgi zamiri, bağlaç olan ki ile karıştırılmamalıdır. Bağlaç olan ki ayrı yazılır ve kaldırıldığında cümlenin anlamı pek değişmez. İlgi zamiri kaldırıldığında ise cümle ya devrik hale gelir ya da apayrı ve kastedilmeyen bir anlam kazanır:
İlgi zamiri, isimden sıfat türeten -ki eki ile de karıştırılmamalıdır. İlgi zamiri olan -ki'den önce -im, -in gibi aidiyet bildiren ekler (ilgi ekleri) gelir. Sıfat türeten -ki eki ise doğrudan isme veya ismin hâllerinden birine eklenir:
Prof. Dr. Muharrem Ergin, -ki sıfat ve zamir yapma eki ile oluşturulan öteki, beriki, deminki, alttaki, dağdaki gibi kelimelerin belirsizlik zamiri olduğunu belirtir.[3]
İyelik zamirleri -im, -in, -i, -imiz, -iniz ve -leri'dir ancak bazı kaynaklarda zamir olarak kabul edilmez.[1][4] Bu ekler Türkçedeki ses kurallarına göre ufak değişikliklere uğrayabilir.
Dikkat edilirse iyelik zamirleri bir isim tamlamasında "tamlanan" görevindeki kelimeye eklenir. Çoğunlukla şahıs zamiri veya bir isim olan tamlayan ise "gizli" durumda olabilir:
Yapım eki almamış, kök durumunda olan zamirlerdir. Sadece çekim eki alabilirler: ben, anne, bunda, bazıları, kim, onlardan, onuda, onda, şunda, sana gibi.
İki kelimenin birleşiminden veya bir arada kullanımından oluşmuş zamirlerdir: birçoğu, birkaçı, hiçbiri vb.
Birden fazla ayrı kelimenin anlam ilişkisi oluşturacak şekilde gruplaşarak meydana getirdikleri zamirlerdir: Öteki beriki, falan filân, şundan bundan, şu bu, her biri, herhangi biri, ne kadarı v.s.
Ek hâlindeki zamirler sonuna geldikleri kelimeleri zamire dönüştürürler. Türkçede ek hâlindeki zamirler ilgi zamiri "-ki" ve iyelik zamirleridir.
