Fertillik (lotincha: fertilis — „fertil, hosildor“) — jinsiy yetuk organizmning yashovchan nasl berish qobiliyati. "Bepushtlik" tushunchasiga qarama-qarshi tushunchadir.

Fiziologiyasi

Fiziologik maʼnoda fertillik deganda ayol yoki erkakning naslni qoldirish, yaʼni urugʻlanish qobiliyati tushuniladi.

Erkaklar fertilligi

Erkaklarning fertilligi deb koʻpincha „ sperma fertilligi“ tushunchasiga aytiladi. Erkaklarning fertilligiga koʻplab omillar taʼsir qiladi^[2]:

• chekish va spirtli ichimliklarni isteʼmol qilish;
• anabolik steroidlar, aniqrogʻi, ichki sekretsiya bezlari tomonidan ishlab chiqariladigan testosteronning tabiiy darajasiga mos kelmaydigan ushbu dorilarning yuqori dozalari;
• moyaklardagi yuqori harorat;
• C vitamini va ruh(sink) yetishmasligi;
• ortiqcha vazn^[3];
• radiatsiya va kimyoviy birikmalarning taʼsiri^[4][5];
• siydik-tanosil tizimi kasalliklari (prostatit, xlamidioz^[6], jinsiy yoʻl bilan yuqadigan kasalliklar), bolalik davridagi infeksiyalarning asoratlari (parotit, qizilcha), qandli diabet, virusli gepatit;
• turmush tarzi va jismoniy faoliyat xususiyatlari^[7];
• antispermal antitanalar;
• oksidativ stress^[8];
• tez-tez masturbatsiya;
• va boshqalar.

Ayollar fertilligi

Ayollarda yuqori, normal va past tugʻilish mavjud. Ayolning tugʻishi uchta omilga bogʻliq: bolaga homilador qilish qobiliyati, unga chidash qobiliyati va tugʻish qobiliyati. Agar yuqorida sanab oʻtilgan omillardan birortasi boʻlmasa, ayolning tugʻilish qobiliyati past deb hisoblanadi. Har uch omilning mavjudligi normal tugʻilishni koʻrsatadi.

Ayollarning fertilligi ovulyatsiya bilan chambarchas bogʻliq, chunki yetuk tuxum mavjudligi ayolning homilador boʻlish qobiliyatini belgilaydi. Har bir hayz davrida tuxumdondan yetuk tuxum chiqariladi (boʻshatish jarayoni ovulyatsiya deb ataladi), ammo bu sodir boʻlmasa, ayol fertil emas. Shuni ham taʼkidlash kerakki, ovulyatsiya paytida ayolning fertilligi maksimal darajaga yetadi, chunki bu jarayon natijasida ayolning jinsiy tizimiga kirgan spermatozoidlarning yetuk tuxumga yoʻli kamayadi. Bepushtlikning baʼzi sabablari, masalan, antispermal antitanalarining mavjudligi, tugʻilishni kamaytirishi mumkin .

Demografiya

Demografiyada bu atama koʻpincha ayolning reproduktiv qobiliyatini yoki ayolning bola tugʻish qobiliyatini anglatadi. Bu xususiyatni aholi miqyosida aniqlash uchun tugʻilishning umumiy darajasidan foydalaniladi.

JSST maʼlumotlariga koʻra, oʻrtacha aholining taxminan 5 % bepusht^[9]. 1930-1960-yillarda nikohda (rasmiy yoki fuqarolik) tugʻilgan ayollarda bepushtlik darajasi 4 % dan oshmagan va 1970 yilda tugʻilgan ayollar orasida bu koʻrsatkich allaqachon 6 % ga yaqin^[10]. Rossiyada tugʻish yoshidagi (15 yoshdan 49 yoshgacha) 39,1 million ayolning 6 millioni bepusht^[11]. Sotsiologlar va iqtisodchilarning prognozlariga koʻra, kelgusi yillarda Rossiyada hozirgi 8 % dan farzandsiz ayollar ulushi oʻrtacha Yevropa darajasiga 15 % ga yaqinlashishi mumkin^[12].

Reproduktiv yosh

Reproduktiv yosh (shuningdek, tugʻish yoki fertil yoshi) — bu ayolning hayotidagi bolani koʻtarish va tugʻish qobiliyatiga ega boʻlgan davr. Demografiyada bu davrning davomiyligi uning chegaralarini koʻrsatish bilan tavsiflanadi. Ayollar uchun reproduktiv yosh deganda 15-49 yosh tushuniladi (tugʻilish darajasi past boʻlgan mamlakatlarda — 15-44 yosh). Qoida tariqasida, reproduktiv yoshdagi ayollarning ulushi ancha barqaror va 25-30 % ni tashkil qiladi .

Manbalar