Iroq va Turkiya chegarasi الحدود العراقية التركية Irak–Türkiye sınırı | |
---|---|
Xarakteristikasi | |
Obyektlari | Iroq Turkiya |
Uzunligi | 378 km (235 mi)[1] |
Iroq va Turkiya chegarasi (kurdcha: Sînorê Îraqê–Tirkiye, arabcha: الحدود العراقية التركية, turkcha: Irak–Türkiye sınırı) uzunligi 367 km (228 mi) ga teng va gʻarbda Suriya bilan, sharq Eron bilan uch tomonlama chegara nuqtalarigacha choʻzilgan xalqaro chegara[2].
Chegara gʻarbda Dajla daryosi va Kichik Xabur daryosining qoʻshilish joyidagi Suriya bilan uch tomonlama chegara nuqtasidan boshlanadi. Soʻngra sharqqa tomon Kichik Xaburga, undan keyin shimoli-sharqga Hezil Suyu daryosiga oʻtadi. Keyin chegara togʻ choʻqqilari va kichik soylar ustidagi tartibsiz chiziqlar orqali quruqlikda sharqqa buriladi va oxir-oqibat janubga burilib, Hoji Bak (Hojibey Suyu) daryosiga bogʻlanadi. Soʻngra bu daryo boʻylab shimoli-sharqqa qarab Eron uch tomonlama chegara nuqtasiga boradi. Chegara hududi nihoyatda togʻli boʻlib, har ikki tomonda deyarli faqat kurdlar yashaydi.
20-asrning boshlarida Usmonli imperiyasi hozirgi Turkiya va Iroqni nazorat qilgan edi[3]. Birinchi jahon urushi paytida Britaniya tomonidan qoʻllab-quvvatlangan arab qoʻzgʻoloni Usmonlilarni Yaqin Sharqning koʻp qismidan chiqarib tashlashga muvaffaq boʻldi. 1916-yilgi Ango-Farang Sayks-Pikot kelishuvi natijasida Britaniya Usmonlilarning Mosul, Bagʻdod va Basra viloyatlari ustidan nazoratni qoʻlga kiritdi va 1920-yilda Iroq mandatini tashkil qildi.
1920-yilgi Sevr shartnomasiga koʻra, Anadolu Turkiyasi boʻlinib, Mosul viloyatining shimolidagi hududlar avtonom yoki mustaqil kurd davlati tarkibiga kiritilishi kerak edi[3][4]. Turk millatchilari bu shartnomadan gʻazablanib, Turkiya mustaqillik urushining boshlanishiga hissa qoʻshdilar; Turkiyaning bu toʻqnashuvdagi muvaffaqiyati Sevrni bir parcha qogʻozga aylantirdi[3]. 1923-yilgi Lozanna shartnomasiga koʻra Turkiyaning mustaqilligi tan olindi va Turkiya arab yerlariga boʻlgan har qanday daʼvosidan rasman voz kechishi hisobiga ancha saxovatli hududiy kelishuvga erishildi[5]. Vaqtinchalik chora sifatida sobiq Mosul viloyatining shimoliy chegara Britaniya nazoratidagi Iroq va Turkiya oʻrtasida chegara vazifasini oʻtashi kerak edi, aniqroq delimitatsiya keyinroq kelishib olinadi[3].
Britaniya va Turkiya rasmiylari 1924-yilda uchrashdilar, biroq oʻzaro qoniqarli chegarani aniqlay olmadilar va bu masala Millatlar ligasiga topshirildi[3]. 1925-yil oktyabr oyida Liga eski Mosul viloyatining shimoliy chegaralari bilan bir xil boʻlgan chegarani („Bryussel chizigʻi“) taklif qildi[3][6]. Keyingi muhokamalardan soʻng, Liga 1925-yil iyul oyida Bryussel chizigʻidan foydalanishni rasman tavsiya qildi, bu fikr 1925-yil noyabrda Gaagadagi Doimiy xalqaro sud tomonidan maʼqullandi[3]. 1926-yil 5-iyunda Angliya va Turkiya Anqara shartnomasini imzoladilar, unga koʻra ikkala davlat ham Bryussel chizigʻini (kichik oʻzgartirishlar bilan) chegara sifatida tan oldi[3][7]. Keyin chegara 1927-yilda yerda belgilandi[3].
Umuman olganda samimiy boʻlgan Iroq va Turkiya oʻrtasidagi munosabatlar Fors koʻrfazi urushidan (1990–91) keyin keskinlashgan; bu Turkiyaning janubi-sharqida faoliyat yuritayotgan kurd partizanlari uchun boshpana boʻlgan Shimoliy Iroqda kurdlarning avtonom hududi tashkil etilishiga olib keldi[8]. Oʻshandan beri Turkiya kurd terrorizmiga qarshi kurashish maqsadida chegara orqali koʻplab harbiy bosqinlarni amalga oshirdi[9][10][11].
Butun chegara boʻylab uchta oʻtish joyi mavjud, ikkitasi avtotransport uchun va bittasi avtomobil va temir yoʻl harakati uchun. Ular orasida eng gavjumi Habur dunyodagi eng gavjum chegara punktlaridan biridir.
Turkiya chegara nuqtasi | Viloyat | Iroq chegara nuqtasi | Viloyat | Ochilgan vaqti | Turkiya tomonidagi avtomobil yoʻli | Iroq tomonidagi avtomobil yoʻli | Holati |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Habur | Şırnak | Zaxo | Zaxo | 18 July 1969 | Ochiq | ||
Gülyazı | Şırnak | ? | ? | 24 January 2012 | ? | ? | Yopiq |
Şemdinli-Derecik | Hakkâri | ? | ? | 14 February 2011 | ? | ? | Yopiq |
Çukurca-Üzümlü | Hakkâri | ? | ? | 7 May 2015 | ? | ? | Ochiq |
Asosiy oʻtish joyi – Ibrohim Halil chegara oʻtish joyi[12].