Toxar viloyati (dariycha : تخار) — Afgʻonistonning oʻttiz toʻrt viloyatlaridan biri boʻlib, mamlakat shimoli-sharqida Tojikiston bilan yonma-yon joylashgan. Sharqda Badaxshon, janubda Panjshir, gʻarbda esa Bagʻlon va Qunduz bilan chegaradosh. Taloqan shahri Taxorning poytaxti boʻlib xizmat qiladi.
Viloyatda 17 tuman, 1000 dan ortiq qishloq va taxminan 1,113,173 kishi boʻlib[1], hudud koʻp millatli va asosan qishloq jamiyatidan iborat.[2]
Shahar 2021-yilda Tolibon hujumi paytida (Amerika Qoʻshma Shtatlari qoʻshinlari olib chiqib ketilgan vaqtga toʻgʻri kelgan) hujumga uchragan.
2021-yil 2-mayda Taxordagi Tolibonga qarshi eng nufuzli shaxs PiramQul Ziyoyiy Rustaq tumanida oʻldirilgan.]
Taxorning bir qancha tumanlari Tolibon qoʻliga oʻtganidan soʻng [2] 2021-yil 20-iyun kuni Qarshilik harakati yetakchisi Mohibulla Nuri boshchiligidagi bir guruh Taxar oqsoqollari Kobuldagi matbuot anjumanida xalqni qoʻllab-quvvatlash uchun qarshilik koʻrsatishini eʼlon qildi. Taxordagi xavfsizlik kuchlari. Mohibulla Nuri boshchiligidagi guruh 2021-yil 26-iyun kuni Taloqan shahriga kirdi va Tolibonga qarshi qarshilik koʻrsatish uchun Taxor qoʻmondonlarini birlashtirdi[3].
Tolibon 2021-yilning iyul oyida shaharni egallashga uringan, biroq hujum qaytarildi. Keyinchalik esa Tolibonning ulkan hujumi paytida Hoji Ogʻa Gul Tolibon tomonidan (Wayback Machine saytida 2021-08-20 sanasida arxivlangan) oʻldirildi va Xayr Muhammad Teymur yaralandi, barcha kuchlar, jumladan, viloyat rasmiylari Versaj tumaniga chekinishdi. 2021-yilning 8-avgust kuni Tolibon 2021-yilgi hujum paytida viloyat ustidan nazoratni qoʻlga kiritdi. Shunga qaramasdan, Milliy qarshilik fronti jangchilari viloyatda hali ham borligini saqlab qolishgan[3][4][5].
16-asr boshlari va 18-asr oʻrtalari oraligʻida hudud Buxoro xonligi tomonidan boshqarilgan.
Taxminan 1750-yillarda doʻstlik shartnomasi tuzilganidan soʻng, hudud Buxorolik Murod Bek tomonidan Ahmadshoh Durroniyga berilgan va Durroniylar imperiyasi tarkibiga kirdi. Avval durroniylar, keyin esa Barakzaylar sulolasi tomonidan boshqarilgan va 19-asr va 20-asr boshlarida olib borilgan uchta ingliz-afgʻon urushi paytida inglizlar tomonidan tegilmadi.
Taxor viloyati 1964-yilda Qatagʻon viloyati uch viloyatga: Bagʻlon, Qunduz va Taxorga boʻlinib, tashkil etilgan. 1980-yillarda Sovet-Afgʻon urushi paytida bu hudud Rabboniy va Ahmad Shoh Masud taʼsiriga tushib qolgan edi.1990-yillarda esa Shimoliy Alyans tomonidan nazorat qilingan. Shimoliy alyans va Tolibon kuchlari oʻrtasida baʼzi janglar ham boʻlib oʻtdi. Taxar mujohidlar qoʻmondoni Ahmad Shoh Masud 2001-yilning 9-sentyabrida Al-Qoida agentlari tomonidan gumon qilinib oʻldirilgan joy sifatida shuhrat qozondi.
Xalqaro xavfsizlik kuchlari (ISAF) 2000-yillarning boshlarida Germaniya boshchiligidagi hududning xavfsizligi uchun mas’uliyatni oʻz zimmasiga oldi. Viloyatda ham baʼzi oʻzgarishlar va Afgʻoniston Milliy Xavfsizlik Kuchlari (ANSF) tashkil etilishi boshlandi. 2008-yil iyul oyida kichik bir voqeada Afgʻoniston milliy politsiyasi Mulla Usmonni uning qoʻmondonligi ostidagi bir necha qurollangan Tolibon jangarilari Kalafgʻon tumanidagi politsiya nazorat-oʻtkazish punktiga bostirib kirishi chogʻida oʻldirdi. Bu 2001-yilda Tolibon rejimi qulaganidan beri birinchi marta bu viloyatda Tolibon isyonchilari politsiyani jalb qilishi edi. Afgʻoniston Ichki ishlar vazirligiga koʻra, Mulla Usmon Afgʻoniston shimoli-sharqidagi Tolibon harakatining eng yuqori martabali qoʻmondoni boʻlgan[6].
2009-yilning may oyida Afgʻoniston hukumatiga qarshi kurashayotgan Tolibon isyonchilari Taxor viloyatining Baharak tumaniga hujum qildi[7]. 2011-yilning 28-mayida sodir boʻlgan portlashda general Shohjahon Nuri, Muhammad Dovud Dovud halok boʻldi va gubernator Taqva yaralandi. Bir necha nemis askari va afgʻonlar ham halok boʻldi[8][9].
2012-yilning aprel oyida Rostaq tumanidagi qizlar maktabining suv taʼminoti nomaʼlum isyonchilar tomonidan zaharlanib, 14 yoshdan 30 yoshgacha boʻlgan kamida 140 nafar afgʻon maktab oʻquvchisi va oʻqituvchisi kasal boʻlib, ular kasalxonaga yotqizilgan, baʼzilari esa qisman hushini yoʻqotgan. Ammo hozirgacha oʻlim holati kuzatilmagan[10].
2015-yilning 26-oktyabr sanasida 7,5 Mvt lik Hindukush zilzilasi Afgʻoniston shimolida maksimal Merkalli intensivligi VIII (Ogʻir) bilan silkindi. Bu zilzila deyarli 30 000 uyni vayron qildi, yuzlab odamlar halok boʻldi va 1700 dan ortiq kishi jarohat oldi[11].
2021-yil holatiga koʻra, asosan qabila va qishloq jamiyatini oʻz ichiga olgan viloyatning umumiy aholisi taxminan 1,113,173ni tashkil etadi[1]. Taxor viloyatining asosiy aholisini oʻzbeklar, tojiklar va oz sonli pushtunlardir tashkil etadi.
Tuman | Poytaxt | Aholi[1] | Hudud | Qishloqlar va etnik guruhlar soni |
---|---|---|---|---|
Baharak | 35 552 | 231 km 2 | 74 qishloq 80 % tojik 20 % oʻzbek .[12] | |
Bangi | 40 419 | 566 km 2 | 59 qishloq 90 % tojik .[13] | |
Chah Ab | 91 767 | 764 km 2 | 63 qishloq 85 % tojik .[14] | |
Chal | 32 443 | 330.8 km 2 | 58 qishloq. Oʻzbek, tojik .[15] | |
Darqad | 30 956 | 393 km 2 | 34 qishloq 85 % oʻzbeklar .[16] | |
Dashti Qal’a | 36 769 | 280 km 2 | 49 qishloq 85 % oʻzbek[17] | |
Farxor | 53 998 | 1214 km 2 | 75 qishloq 99 % tojik .[18] | |
Hazar Sumuch | 15 816 | 309 km 2 | 28 qishloq oʻzbeklar .[19] | |
Ishkamish | 67 860 | 806 km 2 | 103 qishloq koʻpchilikni oʻzbeklar[20] | |
Qalafgon | 40 554 | 479 km 2 | 42 qishloq 95 % oʻzbeklar .[21] | |
Xoja Bahouddin | 26 765 | 178.2 km 2 | 25 qishloq oʻzbek, tojik, pushtun .[22] | |
Xoja Gʻor | 77 516 | 402 km 2 | 62 qishloq 80 % tojik .[23] | |
Namak Ab | 14 058 | 584 km 2 | 28 qishloq 50 % tojik 50 % oʻzbek .[24] | |
Rustaq | 189 495 | 1939 km 2 | 179 qishloq koʻpchilik oʻzbeklar.[25] | |
Taluqan | Taluqan | 263 800 | Koʻpchilik oʻzbeklar. | |
Varsaj | 43 663 | 2705.3 km 2 | 94 qishloq Koʻpchilik tojiklar .[26] | |
Yangi qal’a | 51 742 | 247 km 2 | 64 qishloq 85 % oʻzbeklar .[27] |
Qishloq xoʻjaligi va togʻ-kon sanoati viloyatning asosiy tarmoqlari hisoblanadi. Taxorda juda yaxshi sifatli koʻmir zaxiralari mavjud boʻlib, ular baʼzi qishloqlarda qoʻlda oʻzlashtirilib, viloyatda sotiladi. Mahalliy aholi oltinni viloyat uchun eng muhim manba deb biladi. Taxor daryosida oltin yuviladi va 2 kg yaqini Taloqon shahridagi haftalik bozorlarga olib ketiladi. Shuningdek, tuproq, qum va turli xil toshlar shahar qurilish materiallarining asosiy manbai hisoblanadi. Taxor viloyati oʻzining shoʻr togʻlari bilan ham mashhur va siz mintaqada yirik tuz konlarini topishingiz mumkin. Takcha Xonna tuz koni Taxor va Afgʻoniston shimolidagi aholi uchun tuz yetkazib beruvchi korxonalardan biri hisoblanadi. Konlar mintaqada iqtisodiy imkoniyatlarni taqdim etsa-da, yodlangan tuzning mavjudligi yod tanqisligi bilan bogʻliq sogʻliq muammolarini sezilarli darajada kamaytiradi.