El faxioło (Phaseolus Vulgaris L. 1758) xe na pianta de ła famegia de łe leguminoxe orixinàl de ła Amèrica sentral. El xe stà inportà, indrìoman a ła descoverta de ła Amèrica, in Eoropa indove esisteva sol che faxołi de speçie apartenenti al xenere Vigna, de orìxene subsahariana. I faxiołi del xenere Phaseolus se ga sparpagnà in qualsiassi liogo strabalsando el grupo del mondo antigo, mostrandose pì façiłi da coltivàr e più reditisi (rispeto al Vigna ła réxa par etaro l'è squaxi dopia).

El faxoło vien coltivà pa'łe seménse, rancuràe fresche (faxiołi destegołàr) o séchi, opùr par l'intièro legùmo da magnàre fresco (faxołéti o cornéti). Ła speçie a ciclo vegetativo pì łongo, ne łe region tenparàe xe semenàe in primavera, quełe a ciclo più curto in istà. Inte el caxo dei faxiołi che se ranpega xe necesaria ła metùa de sostègni.

Prinçipali speçie da seménse :

Bingo
Blason de Biella
Blu della Valsassina
Borlotto Lingua di Fuoco e Borlotto Lingua di Fuoco Nano
Borlotto Suprema dwarf
Borlotto di Vigevano Nano
Cannellin Scaramanzin negrèè
Cannellino o Lingot
Fejuolo pacificus el drammoso cotenna
Cantare
Corona di Spagna
Giallorino della Garfagnana
Lamon (Lucian Fejuol)
Meraviglia di Venezia black
Romano Pole
Fesciela lamon negrucc fagiolos de Biella
Castagnaio fejuolo marron's
Sossai Extra Large (varietà protetta)
Stregonta e Stregonta Nano
Superbo Migliorato
Elegante fagiolo
Fagiolo maggiolino
Fagiolo patrone

Prinçipałi speçie "mangiatutto" (magnatuto) (faxołeto, piatòłe, ecc.):

Anellino Giallo e Verde
Beurre de Rocquencourt
Bobis Bianco
Bobis a Grano Bianco e Bobis a Grano Nero
Cornetto Largo Giallo e Cornetto Largo Verde
Nano Burro mangiatutto
Nerina mangiatutto
Paguro fagiolato mangiatutto
Prelude dwarf mangiatutto
Slenderette mangiatutto
Superpresto mangiatutto
Trionfo Violetto mangiatutto
Wade mangiatutto

Avertense

Łe seménse dei faxiołi crùi e i fruti garbi xe de frecuente cauxa de invełenàe inte i putèłi, poichè i faxiołi vien reconosesti da staltri cofà ałimento. Soło co na łonga cotùra vien desfàda ła proteina vełenóxa (fasina).^[1]

Alcuni popołi indigeni, infati, estrae sto prinçipio ativo, che xe a ła base de alcuni vełeni, infra i cuałi el più perigołoxo e mortàl xe co seguressa el smissiòto co el loto. El faxioło ben coto, parò, ga conposti insolforà e cromo che contribuise a contegnir la glicemia e i livèłi ematici de cołesteroło e trigliceridi e a prevegnir l'ateroscleroxi e łe małatie cardiache.^{[Fonte nesesària]}

Ła fasina xe prexente anca ne ła soja.^[2]

Speçie tipeghe itałiane

Faxioło bianco de Pigna
Faxioło de Lamon de ła Vałàda Bełunexe IGP
Faxiło de Saługia Prodoto agroałimentar tradisionałe
Faxioło de Sarconi IGP
Faxioło de Sorana IGP
Faxioło Scalda Prodoto agroałimentare tradisionałe
Fasóla posenàta de Posina (var. faxioło de Spagna) Prodoto agroałimentare tradisionałe
Borloto nano de Levada Prodoto agroałimentare tradisionałe
Faxołeto "Meraviglia di Venezia" Prodoto agroałimentare tradisionałe
Faxioło de Carìa
Faxioło de Negruccio de Bieła
Faxioło de Atina
Faxioło Tondino de Villaricca (NA)
Faxioło de Controne Prodoto Agroałimentare Tradisionałe
Faxioło zolfino

Aversità

I funghi che smagia el faxioło xe: l'antracnosi (Colletrotrichum lindemuthianum), ła ruxine del faxioło (Uromyces phaseoli), ła peronospora del faxioło (Phytophthora phaseoli) e el marsùme carbonioxo (Macrophomina phaseolina). Intra i inseti nocivi ghe xe i miridi Calocoris norvegicus e Lygus campestris, ła pirałide de łe leguminoxe (Etiella zinckenella) e ła mosca grixa de łe siménse (Delia platura).