Berkn zyn wientrekoale loofboomn van 't geslachtBetula.[1][2] uut de famielje van de berkachtign, die ook d' elzn, d' oazeloars en d' aagbeukn insluut, en ze zyn verwant mê de beukachtign. 't Geslacht Betula telt 30 toe 60 sôortn woavan datr 11 stoan ip de IUCN-lyste van de bedreigde sôortn. 't Zyn typiesch iddre kortleevnde pioniersôortn die wydverspreid zyn in 't Nôordlik Oafroend, in 't byzoendre in de nôordelikke gemoatigde en boreoale klimoatn. Die boom is somtyds genaamd "Den Andachtign Boom" omdatr lik oogn zyn ip de schusse.[3]
Etymologie
De name "berke" komt van 't oer-Germoans berk-jōn, 'n adjektievlikke vorm van berkōn (zied ook noa 't DuutsBirke, 't West-Fries bjirk, 't Needrlansberk, 't Needreduuts Bark, 't Nôorweegs bjørk, 't Iengelsbirch uut 't oed-Iengels birce, bierce... ), da zeive van de oer-Indo-Europeesche wortl bʰerHǵ- ~ bʰrHǵ- komt, en die ook 't Litowsch béržas, 't Oekraiensch beréza, 't Albaneesch bredh (vo denne), 't Osseetsch bærz(æ), 't Sanskriet bhurja, 't Poolsch brzoza, en 't Latynfraxinus (vor essche) gegeevn êt. Die wortle is verzeekrs ofgeleid van bʰreh₁ǵ- "schynn", tgêene sloat ip de witte schusse van de berke. 't Oer-Germoansche rune-têekn berkanan is genaamd vôgns de berke.
De geslachtsnaame Betula komt van 't Latyn, naamlik lik e verklêenwôord gelêend uut 't Galliesch betua (zie ook no 't oed-Iers bethe, en 't Welsh bedw).
Beschryvienge
De vôorkant en den achtrekant van e stiksje berkeschusse.
Berkesôortn zyn in 't algemêen klêene toe middelgrôote boomn of struukn, mêest uut streekn mêt e gemoatigd klimoat. De ienklvoedige bloarn stoan ofwisslnd, ienkle of dubble gezoagd, veer-nervig, mêt e stêeltje. Ze kommn dikkers vôor in poarn, mo die poarn zyn in 't echt oenstoan ip spôorachtige, zydliengse taksjes mê twêe bloarn.[4] De vruche is e klêene "samara" (e sôorte dopvruchte), aloewel da de vleugls kunn ofwizzig zyn by sommigte sôortn. Ze verschilln van d' elze (Alnus, 'n andre geslacht uut de famielje) in die zin da de vrowlikke katjes nie oetachtig zyn en da z' uutêenvolln vo de zoadn los te loatn, in teegnstellienge mê d' oetachtige, keegleachtige elzekatjes.
De schusse van al de berkn is typiesch verziene van lange, orizontoale lenticelln, en y pelt off in dinne, papierachtige ploatn, in 't byzoendre by de papierberke. Y is weerstandig teegn verrottienge deur de harsachtige oolje datn bevat. Ze specifieke kleur gift de volksnaamn : grysde berke (Betula populifolia), witte berke of papierberke (Betula papyrifera), zwarte berke (Betula nigra), en gilwe berke (Betula alleghaniensis) an verschillnde sôortn.
De knopn vormn undre vroeg en zyn vulgruujd teegn 't begun van de zoomre, 't zyn allemalle zyknoppn, dr is gin eindknop gevormd; de tak wordt vôortgezet an de boovnste zydliengse knop. 't Oet van al de sôortn êt e dichte en satynachtige teksteure, en 't kan goed ipgevreevn wordn; de weirde lik brand-oet is reedlik.
Blommn en vruchtn
Berkebloarn.
De blommn zyn êenuuzig, en verschynn mêt of vôo de bloarn. Ze vormn stoande of angnde katjes. De manlikke katjes zyn angnde, in groepn of allêene in d' oksls van de latste bloarn van de tak van 't joar of by 't ende van de korte zytwygsjes van 't joar. Ze vorm undre in de vroegn êrfst en blyvn styf in de wientre. De schubn van de meeldroadkatjes o ze rype zyn, zyn brêed ovoal, roend, gilwe of oranje van kleur oendre 't middn, doenkre kastajebruun an de top. Iedre schubbe droagt twêe schutbladjes en drie oenvruchtboare blomn, iedre blomme bestoand uut e zittende membroanachtige, geweunlik twêelobbige kêk. Iedre kêk droagt vier korte meeldroadn mê êen-hokkige helmknopn of strikt, twêe meeldroadn verdêeld in twêe takkn, iedr met 'n oave helmknop. De helmknopn goan oopn in de lengte. De vrowlikke katjes stoan rechte of zyn angnd, allêene; ip 't ende van de twêebloadige spôorachtige zytwygsjes van 't joar. De stampreschubn zyn langwerpig-ovoal, drie-lobbig, blêek gilwe-groene dikkers met e bitje rôod, bruun wordnde by rypeid. Die schubbn droagn twêe of drie vruchtboare blommn, iedre blomme bestoande uut 'n oenbedekt vruchtbegunsl. 't Vruchtbegunsel is soamngedrukt, twêe-hokkig, en bekrôond mê twêe slanke styln; dr is mor êen zoadknop.
Ekologie
Schusse van de groeve berke (Betula pendula) an den oendrekant van de stamme.Berkekatje.Berkeboomn an e riviertje in Hankasalmi, Finland.Berke in den êrfst.Piente uut berke-schusse.
Berkn vormn dikkers glykjoarige busbestandn ip lichte, goed-ofgewoaterde zeure groendn. Ze wordn bekeekn lik pioniersôortn die rap 'n oopn stik groend bezettn, in 't byzoendre by sekundèère sukcêsje achtre e verstôorienge deur vier. Berkn zyn van d' êeste sôortn vor undre te vestign in primèère sukcêsje, en ze kunn e bedreigienge vormn vo (kunstmoatige) heide o de zoajliengn en de joenge boomtjes nie vernietigd wordn deur begroazienge of regelmoatig ofbrann. Berkn kommn vôor in lêeggeleegn gebiedn, mo sommigte sôortn lik Betula nana, zyn in de bergn te vienn. Ip de Britse Eilandn istr êenig verschil tusschn de leefgebiedn van Betula pendula en Betula pubescens, en êenigte verbastrienge, oewel da de twêe undre reedlik goed anpassn an verschillnde situoasjes. Mycorrhieze-schimmls, woaroendre ectomyccorhiezn, zyn in sommigte gevolln vôordeelig vo de gruuj van de boomn.[5]
Berkebloarn wordn geetn deur rupsn van e grôot antal vliendre en nachtvliendresôortn.
Betula alleghaniensis— gilwe berke (B. lutea) (ôostlik Kanada, Grôote Meern, nôordôostlikke USA, Appalachn-gebergte)
Betula cordifolia— êrtbloadige berke (ôostlik Kanada, Grôote Meern, nôordôostlikke USA)
Betula glandulosa— Amerikoansche dwergberke (Sibeerje, Mongoolje, Russiesche Verre Ôostn, Alaska, Kanada, Groenland, bergn van westlikke USA en Niew Iengland, Aridondacks)
Betula lenta— kerseberke (Kebêk, Ontario, ôostlikke USA)
Betula michauxii— klêene Newfoundland-berke (Newfoundland, Labrador, Kebêk, Nova Scotia)
Betula minor— klêene witte berke (ôostlik Kanada, bergn van nôordlik Niew England en Adirondacks)
Betula nana— dwergberke (ook in nôordlik Europa en Oazje)
Betula nigra— zwarte berke (ôostlikke USA)
Betula occidentalis— rôo berke (B. fontinalis) (Alaska, Joekon, Nôordwestlikke Gebiedn, westlik Kanada, westlikke USA)
Betula papyrifera— papierberke (Alaska, grotste dêel van Kanada, nôordlikke USA)
Betula populifolia— grysde berke (ôostlik Kanada, nôordostlikke USA)
Betula pumila— moerasberke (Alaska, Kanada, nôordlikke USA)
Gebruuk
Berke-multiplex.Ofgewerkt berkn-oet.
Omda 't berkn-oet ard is, is 't angeweezn van 't te bewerkn mê masjienn, omda 't moejlik is van da andmoatig te doen.[8]
Berkn-oet is fyn van droad en blêek van kleur, dikkers mêt 'n antrekklikke satynachtige schynn. Roende têekniengn kunn vôorkommn, die de weirde veroogn van 't oet vo fineer en vo meuble-maakery. 'n Ooge sierweirde êt de Karelië-berke (Betula verrucosa var. carelica), mê schôone roende têekniengn tegoare mê antrekklikke doenkre streepn en lynn. Berkn-oet is geschikt vo fineer, en berke-multiplex is hêel sterk en stabiel, oewêl da 't nie geschikt is vo buutnwerk.
Berke-multiplex wordt gemakt deur verschillnde ploatn fineer ip mekoar te plakkn. 't Is lichte mo sterk, en 't ê veele goeje eignschappn. Berke-multiplex is gebruukt vo schatsplankn (skateboards) te maakn. 't Wordt ook gebruukt (dikkers mê hêel dinne laagsjes) vo 't maakn van model-viegtuugsjes.
Ekstraktn van berke wordn gebruukt vor e goeje reuke of smaake te geevn of vo leer te ooljn, en in schôoneidsmiddls lik zêepe of shampoo. In 't verleen wierd kommersjêele oolje, "wintergreen" (mê 't belangryk bestanddêel methyl salicyloat), gemakt van Betula lenta.
Berke-têrre gemakt uut berkeschusse is thermoplastiesch en makt woatredichte; ze wierd gebruukt lik kolle ip, byvôorbeeld pyln, en ook vo geneeskundige doeleindn.[9]
Geurige twygn van de groeve berke wordn gebruukt in saunas vo de spiern 't oentspann.
De berke is ook verboenn mê 't fêeste van Schienksn in Duutsland, Centroal en Ôost Europa, en Rusland, woa dat de takkn wordn gebruukt vo versierienge in de kerkn en uuzn ip die dag.
Berkebloarn wordn gebruukt vor e diureetiesche tee te maakn en vor ekstraktn vo kleur- en schôoneidsmiddls.
Bezienksle van berkeschusse, gefermenteerd in zêewoatr, wordt gebruukt vo 't geschikt maakn van wuln, hennepn of linn zeiln en hennep-kôordn van tradiesjonêele Nôorsche bôotn.
D' indioann van Nôord-Amerika prêezn de berke vo ze schusse, omda ze lichte is en plôojboar, en da ze mê gemak van gevolln boomn kan gepeeld wordn. De schusse wierd dikkers gebruukt vo de bow van sterke, woatredichte mo lichte kaanoo’s, voatn en wigwams.
De berke wordt gebruukt lik brand-oet omda dadde 'n ooge kalôoriesche woarde êt per êeneid gewichte en per êeneid van inoed. 't Brandt goed zoendre ploffn, zeifs ot vervroozn is of pas gekapt. Ook de schusse brandt wêl, zeifs ozze nat is, en das deur de hars die ze bevat. Mêt e bitje zorge kan 't gespleetn wordn in hêel dinne platjes die gemakklik in brande schietn, zeifs mê 't klêenste voenkschje.
Berkesap is e tradiesjonêele drank in Nôord-Europa, Rusland en Nôord-China. 't Sap wordt ook gebotteld en in de kommêrsje verkocht. Berkesap kan gebruukt wordn vo berkesyroope te maakn die dient lik esdôornsyroope vo pannekoekn en waafls. Berkn-oet is geschikt vo voedingsmiddls te rookn.
Berkezoadjes wordn gebruukt lik bladstrôojsl vo mienjateur terring-modeln.[10]
Birch flowers [berkeblomn] is d' Iengelsche naame vo de katjes van de Broussonetia luzonica-boom. Gekend in de Filipynn lik himbabao of alukon, wordn die blomn koerant gebruukt in de Filipynsche keukn van nôordôostlik Luzon. Mor oendanks d' Ienglsche naame en de gelyknisse van de blomn, is B. luzonica nie verwant mê de berke.[11]
Berkn-oolje wordt gebruukt by 't maakn van Russiesch leer, e leer dat 't woatre ofstôot.
Geneeskunde
Berkeschusse bevat veele betuliene en betuliene-zeur, plantoardige substansjes die e potensjêel ên vo medikamentn, en andre scheikundige stoffn die veelebeloovnd zyn lik smêermiddls in de nyvreid.
Berkeknoppn wordn gebruukt in de volksgeneeskunde.[12]
Berkeschusse kan gedrenkt wordn toe verzoadegieng toe in woatre en tonne in e vorm gezet roend e gebrookn oarm.[13] 'n Andre maniere was die van spalkn van berkeschusse in woatre gedrenkt toe da ze taamlik zochte woarn. Ze wierdn ton zorgvuldig roend de leedemoat vastegemakt en geboendn mê berke-riemn. By 't droogn wierdn ze styf en sterk. Dr is niewrs ipgeschreevn hoeveele da da toegepast wierd, mo dr woarn in iedre geval winnig kreuple of misvormde indioann.
De binnekant van de berkeschusse is eetboar zoendre probleemn.
Ip nôordlikke brêedtn is de berke de belangrykste boom die allergiesche reaksjes ku geevn, met e geschat percent van 15–20% van de menschn die gevoelig zyn vo de stuufmeelkorrls. De belangrykste allergeen is e proteine genaamd Bet v I.
Papier
Oet-pulpe gemakt van berkn gift betrekklik lange en dinne veezls vor 'n ard-oet. De dinne celwandn doen de veezls uutêenvolln by 't droogn, en geevn e paper mê klêene massa vor undre volume en mê e lêege opaciteit. De berkeveezls echtre vernestln undre gemakklik en geevn e reedlikke treksterkte.[14] De lêege opaciteit makt het geschikt vo de produuksje van pergamyn.
In Indië, êt de berke (Sanskriet : भुर्ज, bhurja) e grôote geschiedkundige betêeknisse in de beschoavienge van Nôord-Indië, woada de dinne schusse die loskomt in de wientre wyd en zyd gebruukt wierd vor dr ip te schrievn. Berke-paier (Sanskriet: भुर्ज पत्र, bhurja patra) is uutzoenderlik deurzoam en 't was 't materjoal da gebruukt was vo veele oede Indiesche tekstn.[15][16]
De oed-Romeinsche Vindolanda-tablettn gebruuktn ook berke lik materjoal woarip geschreevn wierd en berke-schusse was oovral in zwang in oed-Rusland lik kladpapier (beresta) en vo versieriengsdoeleindn en zeifs vo schoeisel.
Akoestiek
Berkn uut de streeke van de Baltische Zêe leevrn 't mêest gezocht oet vo 't maakn van luudspreekreboksn. Berkn-oet êt e nateurlikke reezonansje da piekn êt vo d' ooge en vo de lêege frekwensjes, die ook vo luudspreekrs 't moejlikste vôort te bringn zyn. Die reezonansje kompenseert 't ofschuuvn van lêege en ooge frekwensjes in de luudspreekrs, en makt de tôon glykmoatigr. Berke is gekend vo zyn "nateurlikke EQ (tôonreegloare)".[17]
Slagwerk is dikkers gemakt mê berkn-oet. Vôo 1970, was 't mêest gebruukt. Berke leevrt 't beste rezultoat by d' ooge en by de lêege frekwensjes, woadeure datr e vullere klank bekommn wordt. Berkn-oet wordt somtyds gebruukt by de bow van akoestiesche gitoarn. 't Is ook e geweun materjoal vo drumstokkn by slaginstrumentn.
Volkse verboendneid
Berkn ên e gêestlikke betêeknisse by verschillnde godsdienstn, zowêl vroegre lik nu.
In de Keltiesche beschoavienge stoat de berke vo gruuj, verniewienge, standvastigeid, inwydienge en anpasboareid. De berke past zyn eign an en weerstoat in moejlikke oemstandigheedn, mê kalmte en geduld. E bewys vo die anpasboareid wordt gezienn in ze gemak woamee datn stikn groend êrbezet die beschoadigd woarn deur busbrand of koalkap.
't Tsjechiesch wôord vo de moand moarte, Březen, is ofgeleid van Tsechiesch bříza tgêene berke is, da angezien de berkn bluujn in moarte doa ter platse.
De berkn zyn ook verêenzelvigd mê de Tír na nÓg, 't land van de dôodn en de Sidhe, in de Gaeliesche floklore, en lik zodoanig verschynn ze dikkers in Schotse, Iersche en Iengelsche volksliedjes en balloadn in verband mê dôod, fêestn of by 't weerekêern van 't graf.
't Is ook de Nasjonoale boom in New Hampshire.
Robert Frost, 'n Ameriekoansche dichtre, ziengt de lof van 't beklemnn van berke-boomn in êen van ze befoamde gedichtn, "Birches."
In de Zweedsche stad Umeå, ê de groeve berke e byzoendre platsee. In 1888, spreidde de brand êm uut oovre heel de stad en brandde de stad bykans hêelegans off, mo sommigte berkn zoen de brand gestopt ên. Vo de stad in de toekomste teegn 't vier te beschermn, wierdr beslist van oovral groeve berkn te plantn. Umeå nam loatre de nie offsjêele naame an van "Stad van de berkn (Björkarnas stad)". Ook is de yshockey-ploeg van Umeå genaamd Björklöven, tgêene wil zeggn "De Berkebloarn".
↑(en) Nanko Hiroki; Button, Alan; Hillman, Dave 2005 : The World of Market Pulp, WOMP, LLC, USA, p. 192-195, ISBN 0-615-13013-5
↑(en) Sanjukta Gupta, "Lakṣmī Tantra: A Pāñcarātra Text", Brill Archive, 1972, ISBN 90-04-03419-6. Snippet:... the text recommends that the bark of the Himalayan birch tree (bhurja-patra) should be used for scribbling mantras ...
↑(en) Amalananda Ghosh, "An Encyclopaedia of Indian Archaeology", BRILL, 1990, ISBN 90-04-09264-1. Snippet:... Bhurja-patra, the inner bark on the birch tree grown in the Himalayan region, was a very common writing material ...
