De Moane is d' ênigste nateurlike moane van d' Eirde. Ze wor vantydn ook met hur Latynsche name Luna angeduud.
De mêeste moann in 't Zunnestelsel zyn vrê klêne, nauweliks grôter dan een gevangn asteroïde, moa der zyn der een poar grôte, planeetachtige moann, woarounder ounze moane. Olhoewel dan der moann zyn in 't Zunnestelsel die grôter zyn dan de moane (bvb. Ganymedes en Titan), wordn d' Eirde en de Moane dikwils as een dubbelplanete beschreevn, omdat de Moane in vergelykienge mè d' Eirde nie klêen is: de Moane hèt een diameter die 1/4 van d' Eirde is, een volume van omtrent 1/50 en een massa 1/81. Doadeure droain d' Eirde en de Moane round een gemêenschappelik zwoartepunt, da juust ounder 't uppervlakte van d' Eirde ligt. Ollêne by de dwergplanete Pluto en zyn moane Charon is de verhoudienge grôter, angezien da Charon een massa hèt die 1/8 is van dien van Pluto.
Boane en rotoasje
Verhoudienge Eirde/MoaneAchterkant van de Moane
Deurdat de Moane een elliptische boane round d' Eirde oflegt, varièrt den ofstand tusschn de Moane en d' Eirde. 't Punt woardat de Moane 't verste van d' Eirde stoat hêet 't apogeum (405 – 500 km) en 't punt woardat de Moane 't dichtste by d' Eirde stoat hêet 't perigeum (363 – 345 km). De gemiddeldn ofstand is 384 toet 450 km.
Gesynchronisèrde rotoasje
De rotoasje van de Moane round hur asse is synchrôon met hur bewegienge round d' Eirde. Da betêkent dat de Moane olsan de zelste kant noa d' Eirde richt. 't Is doavan da me van de vôorkant en den achterkant van de Moane klappn. Toedat de Russische satelliet Loenik 3 in 1959 fottos van den achterkant noa d' Eirde steurdige wist er niemand hoe dat den achterkant deruut zaag.
De synchrône rotoasje is verôorzakt deur getydnkrachtn. De zwoartekracht vervormt 't gestêente van de Moane woadeure dat er wryvienge ountstoat die de rotoasje van de Moane ofremt toet dat de rotoasje synchrôon is. D' Eirde zelve is deur de zelste krachtn ook trager beginn'n droain.
Moandn
't Wôord moand is dudelik ofgeleid van 't wôord moane, en verwyst noa de synodische moand die in den oudheid wierd gebruukt vo de lengte van de sèzoenn te meetn.
Een synodische moand of lunoasje is den tyd tusschn twê nieuwe moann. De synodische moand deurt omtrent 29,530588 kalenderdaagn, 't is te zeggn: 29 daagn, 12 eurn, 44 menuutn en 2,8 secondn.
In een siderische moand droait de Moane round d' Eirde ten upzichte van de sterrenhemel. Da deurt 27,321661 daagn en is ook de omlôoptyd van de Moane round hur eigen asse.
Schyngestaltn
De schyngestaltn van de Moane
De Moane toogt schyngestaltn deurdat er geweunlik moar een dêel van 't moanuppervlakte da zichboar is van d' Eirde deur de Zunne verlicht wordt.
Achter de nieuwe moane (of dounkere moane) volgt de wasschende moane toet an 't êeste kwartier en ton de vulle moane, en derachter komt d' ofnemende moane toet an 't latste kwartier en were noa de nieuwe moane.
De grenze tusschn 't verlichte en 't dounkere dêel van de Moane wordt den terminator genoemd. Den terminator ziet der ounregelmoatig uut deur 't bergachtig moanuppervlak. De schaduwn van heuvels en bergen zyn der lange, wa da 't gemakkeliker makt vor amateursterrenkundigen vô details uut te maakn.
Ot de vulle moane 'perfect' is, en de Zunne, d' Eirde en de Moane juust up êen lyne liggn krygn me een moansverduusterienge: de Moane kom precies in de schaduwe van d' Eirde te stoan. In 't gevol van een nieuwe moane kan der een zunsverduusterienge ountstaan. 't Grôot verschil is dat een moansverduusterienge overolst up d' Eirde kan gezien wordn, binst dat een volledige zunsverduusterienge moar in een nauwe band up d' Eirde te zien is.
Getyen
De schyngestaltn van de Moane gedeurende een moand. 't Effect van libroasje en de wisselendn ofstand van de Moane toet d' Eirde is ook te zien.
De Moane is, t' hope met de Zunne en de rotoasje van d' Eirde, verantwôordelik vo de getyen da m' up d' Eirde hèn. De wryvienge verôorzakt deur werkienge van de getyen betêkent dat de daglengte van d' Eirde gemiddeld mè 1,5 millisecondn ofnimt per êeuwe.
Libroasjes
De zichboare kant van de Moane is 59% van 't moanuppervlak, zodoanig da me mêer dan den helt van de Moane kunn'n zien. Dat komt deur libroasjes, woavan dan der verschillende zyn:
Horizontoale libroasje komt deurda de lôopboane van de Moane nie hêelteganstn round is. 't Resultoat is 't "nêen-schuddn" van de Moane, met een hoek van maximoal 7,9°.
Vertikoale libroasje komt deur den hoek die den asse van de Moane makt mè zyn rotoasjevlak round d' Eirde, met as resultoat een "ja-knikkn" met een hoek van maximoal 6,7°.
Uppervlak
De Keplerkroater
Inslagkroaters
't Grôtste dêel van 't moanuppervlak is bedekt met inslagkroaters. De mêeste doavan liggn in de "Hooglandn" van de Moane. Da zyn kroaters die uut den tyd van 't grôot oerbombardement stammn, waoby dan de restantn van 't ountstoan van 't Zunnestelsel up de planeten en under moann nerekwaamn. Een minderheid van de kroaters, gelik Copernicus en Tycho, zyn van een recentern tyd.
Vulkanisme
Een antol grôtere en diepere inslagstructeurn zyn loater binst een periode van vulkanisme mê magma gevuld gerakt. Da zyn de maria of moanzêen (ienkelvoud mare), die de dounkere plekkn an de vôorkant van de moane zyn. Vroeger peisdn de mensn dat da zêen woarn up de Moane, moa tegenwôordig weetn me dan 't eigentlik enorme vulkoanische vlaktn zyn.
Woater
Den Amerikoanschn satelliete LCROSS outndektige up 13 november 2009 dat der woater up de moane te viendn is, mêestol in de kroaters an de zuud- en de nôordpool woarda de zunne 't ys nie kan doen sublimeern. Noa schattienge zit er omtrent 1 liter per kubieke meter in de ground.
Rusland
De Loenik 2 was 't êeste ounbemande toestel dat up de Moane insloeg (2 januoari 1959)
Luna 3 maktige in 1959 d' êeste fottos van den achterkant van de Moane
Luna 9 maktige in februoari 1966 d' êeste zochte landienge up de Moane
Luna 10 wierd in april 1966 d' êeste kunstmoatige satelliete van de Moane
In september 1970 brocht Luna 16 een moanmonster were noa d' eirde.
Luna 17 naamt in november 1970 een moankarretje (Lunokhod) noa de Moane, da besteurboar was van d' eirde en ook een camera haad
VS
Up 21 juli 1964 steurdige Ranger 7 fottos met details toet 1 m grôot, vôor zyn geplandn inslag
't Surveyor-programma bestound uut Surveyor 1 toet an Surveyor 7, sondes die up de Moane moestn landn tusschn 1966 en 1968 vo de moanbodem up vershcillende plekkn t' oundezoekn.
Lunar Orbiter 1 toet en met 5 brochten tusschn ogustus 1966 en 't ende van 1967 de Moane gedetailleerd in koarte vo landingsplekkn vo d' Apollovluchtn te viendn
Tusschn juli 1969 en december 1972 hèt NASA zeven bemande bluchtn noa de Moane gesteurd, waovan dan der zesse geland zyn.
In 18 juni 2009 de Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO) gelancèrd, vo de moane in grôte resoluusje in koarte te briengn, en ook te kykn vor waterys an de pooln. Nie ollêne woarn de pooln vil kouder dan dan ze gepeisd haan (-240 °C of 33K), moa woater was gevoundn up de 13 november 2009.
Europa
Smart-1 van ESA wierd in september 2003 gelancèrd en functionèrdige toet in 2006, woarachter dat je up de Moane te pletter sloeg
Japan
JAXA hè twê sondn noa deMoane gesteurd, êen kê up 24 januoari 1990 (Hiten), en een twidde kê up 14 september 2007 (Selene)
China
China lancèrdige under êeste moanverkenner (Chang'e-1) up 24 oktober 2007
India
Indië lancèrdige de moansatelliete Chandrayaan-1 in oktober 2008
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Moon van Wikimedia Commons.
Ountstoan
Koarte van de Moane met ofwykiengn in 't gravitationêel veld
De gangboare theorie is dat de Moane is ountstoan deurdat d' Eirde botstige met een proto-planete van omtrent de grôotte van Mars. Den inslag zou zoveel energie geproducèrd hèn dan olletwêe de planeetn in een gesmoltn toestand kwaamn. De kernn van de twê planeetn versmoltn en zounkn weg noa 't binnenste van d' Eirde, binst dat een stik materioal weggesliengerd wierd en as een gigantische druppel t' hopekwaam en de Moane vormdige. Da zou verkloarn woarom dan de rotsn van de Moane omtrent de zelste samestellienge zoun hèn as d' eirdkorste.
.svg){kind=small}
