Gaius Plinius Secundus Maior, er Plinius il Vegl (* 23 u 24 s.C. a Novum Comum, oz Como; † 25 d’avust 79 a Stabiae al Golf da Napoli), è stà in scienzià, uffizier e funcziunari roman ch’è surtut vegnì enconuschent tras sia ‹Naturalis historia›, in’ovra enciclopedica davart las scienzas natiralas. El è mort durant la gronda erupziun dal Vesuv en la vegliadetgna da 55 onns.
La vita da Plinius il Vegl è praticamain be documentada tras intginas allusiuns en si’atgna ovra ‹Naturalis historia›, tras duas brevs da Plinius il Giuven sco er tras la ‹Vita Plinii› or dal ‹Catalogus virorum illustrium Tranquilli›. Tenor quest’ultima è ses lieu da naschientscha Novum Comum en la provinza Gallia Cisalpina. Sia data da naschientscha sa lascha eruir a moda approximativa cun agid da l’indicaziun da ses nev che Plinius saja mort en ses 56avel onn da vita.[1]
Plinius sto avair giudì ina furmaziun ch’al ha pussibilità da daventar in dals pli impurtants scienziads da ses temp. Documentà è che Plinius è vegnì educà e furmà a Roma en chasa da Publius Pomponius Secundus.[2] Detagls n’èn però betg enconuschents e da Plinius sez derivan be in pèr curtas indicaziuns davart sia persuna.[3]
Sco uffizier è Plinius stà engaschà en diversas provinzas romanas. L’onn 47 è el vegnì en la Germania Inferiura ed è arrivà sut Domitius Corbulo en il territori dals Caucs.[4] Pli tard ha el cuntanschì territoris situads al nord dal Rain Superiur e Rain Mesaun. Il pli tard l’onn 59 era el puspè enavos en l’Italia. Sut Nero n’ha el però exequì nagina funcziun militara u civila ed è sa concentrà sin si’activitad scientifica e litterara.[5] Suenter il principat da Nero ha Plinius servì en pliras provinzas romanas sco administratur da finanzas (procurator), tranter auter en la Hispania Tarraconensis.[6] Vers l’onn 79 ha el dirigì sco prefect la flotta romana ch’era staziunada a Misenum en proxima vischinanza dal Vesuv.
Plinius è restà si’entira vita nunmaridà e senza uffants.[7] Suenter la mort da ses quinà ha el vivì ensemen cun sia sora ed il figl da quella, Plinius il Giuven, il qual el ha designà en ses testament sco ses figl adoptiv.
La mort da Plinius il Vegl ha Plinius il Giuven descrit detagliadamain en ina brev drizzada a l’istoriograf roman Tacitus.[8] Cura ch’ins ha observà in grond nivel nair – uschia rapporta Plinius il Giuven – haja ses aug l’emprim vulì navigar or d’interess da perscrutaziun a la riva sutvart il Vesuv per observar il fenomen. Arrivond in clom d’agid saja el sa resolvì d’ir a spendrar la glieud ch’abitava là. Pervi da la plievgia da tschendra n’hajan ins però betg pudì ir a riva al lieu giavischà. Enstagl saja el navigà a Stabiae e sa rendì sin il bain d’in enconuschent. La finala hajan ins stuì bandunar ils edifizis pervi da ferms terratrembels. A la costa saja Plinius mort da spussada. La raschun precisa da sia mort n’è fin oz betg clera; en la perscrutaziun vegnan tratgas en consideraziun las suandantas pussaivladads (u cumbinaziuns): stenschentada, tissientada, asma, culp u infarct dal cor.
En onur da Plinius ha Charles Plumier numnà il gener Plinia entaifer la famiglia da plantas da las mirtas (Myrtaceae).[9] Carl von Linné ha pli tard surpiglià quest num.[10]
Il roman ‹Pompeji› (2003) da Robert Harris tracta l’operar da Plinius a la fin da sia vita a Misenum.
Er il krater da la glina Plinius è vegnì numnà suenter Plinius il Vegl.
Plinius il Giuven n’ha betg be dà vinavant infurmaziuns biograficas davart ses aug, mabain ha er fatg indicaziuns areguard sia lavur publicistica. En ina brev a Baebius Macer enumerescha el las scrittiras da quel en successiun cronologica. Ultra da quai haja Plinius il Vegl anc laschà enavos 160 carnets cun notizias ed excerpts da scripturs pli vegls.[11] Las emprovas da datar questas ovras èn vegnidas fatgas pli tard:
Ils ‹Bella Germaniae› ed ‹A fine Aufidii Bassi› appartegnan a las scrittiras istoricas; ils ulteriurs texts tractan surtut dumondas retoricas da la l’istorgia da la litteratura. La gronda part da questas ovras n’èn oz però betg pli accessiblas u be a moda fragmentara.
Gia en l’antica tardiva eran ils ‹Bella Germaniae› accessibels be malamain, sco ch’i resorta d’ina brev da Quintus Aurelius Symmachus da l’onn 396.[12] Cun las annalas istoricas che ses nev enumerescha sut ‹A fine Aufidii Bassi› ha Plinius cuntinuà ina lavur che Aufidius Bassus aveva cumenzà. Perquai vegn supponì che la descripziun cumenzia cun l’onn 47.
Tant las annalas, che tanschevan fin en il temp da regenza da Vespasian, sco er ils ‹Bella Germaniae› èn vegnids duvrads intensivamain da Tacitus sco funtauna; l’operar da quel dueva bainbaud substituir las ovras istoricas da Plinius.[13] Era Sueton ha tratg a niz ils texts istorics da Plinius.
Ils fragments avant maun èn rimnads en ‹The Fragments of the Roman Historians› (nr. 80).
Ina posiziun speziala occupa la ‹Naturalis historia›, damai che tut ils 37 toms da questa vasta enciclopedia èn mantegnids cumplettamain. Quai è d’attribuir al fatg che l’ovra è vegnida recepida e copiada cuntinuadamain.[14] En quella ha el purtà ensemen la savida da la scienza natirala dal temp enturn 50 s.C. Quest’ovra furma uschia in’impurtanta funtauna per pudair giuditgar la savida da l’antica e la moda e maniera co che quella è vegnida recepida.
Concret ha Plinius arranschà savida tradiziunala d’auturs grecs sco Aristoteles, Theophrastos e Hippokrates – la quala el ha excerpà directamain or dals manuscrits – e confruntà quella cun novas enconuschientschas geograficas da Cato, Varro, Mucianus ed auters.[15] L’ovra sa distingua en spezial tras sia structura: ella consista da 37 toms che pudevan vegnir duvrads mintgin independentamain dals ulteriurs.[16] In singul tom da la ‹Naturalis historia› aveva pia la funcziun d’in manual per in singul champ spezial.
L’enciclopedia tracta las tematicas cosmografia (cudesch 2), geografia (3–6), antropologia (7), zoologia (8–11), botanica (12–19), medischina (20–32), metallurgia e mineralogia sco er pictura ed istorgia d’art (33–37).[17]
Commons: Plinius il Vegl – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio