Vita

Davart la vita da Tacitus existan be perditgas sparpagliadas che derivan dad el sez ubain da contemporans dad el (surtut da Plinius il Giuven, en la collecziun da brevs dal qual Tacitus è l’adressat il pli frequent). El dastgass esser naschì enturn l’onn 58 s.C.^[3] ed è apparentamain vegnì preparà gia baud per entrar en il servetsch dal stadi. Sco ses magisters inditgescha Tacitus sez Marcus Aper e Iulius Secundus. El ha prendì la via usitada sco oratur avant dretgira, vul dir sco advocat. Gia sco um giuven ha el cuntanschì ina tscherta reputaziun; quai inditgescha Plinius il Giuven ch’aveva sez empruvà da suandar ses exempel.^[4] Ca. l’onn 76 ni 77 è Tacitus sa spusà cun la figlia dal consul Gnaeus Iulius Agricola e l’ha maridà pauc pli tard. Sut Vespasian ha cumenzà sia carriera politica d’in senatur roman (cursus honorum), la quala el ha cuntinuà sut ils proxims dus imperaturs da la dinastia flaviana.^[5] Tge onns ch’el ha precisamain occupà ils uffizis usitads n’è betg enconuschent, ma sa lascha per part reconstruir or d’autras carrieras ch’èn documentadas pli bain. Tenor ina supposiziun pli nova che metta en connex cun Tacitus in’inscripziun sepulcrala tradida be a moda fragmentara, è el stà vers l’onn 76 decemvir stlitibus iudicandis e silsuenter probablamain tribun militar. Sco proxim uffizi numna l’inscripziun ina posiziun da confidenza tar l’imperatur sco quaestor Augusti, la quala Tacitus ha forsa occupà vers la fin dal domini da Titus l’onn 81. L’ultim uffizi ch’è menziunà en l’inscripziun è quel dal tribunat dal pievel che datescha probablamain da l’entschatta dal domini da Domitian. Eventualmain è Tacitus stà avant u suenter en ina provinza sco legat d’in proconsul.^[6]

Or da las scrittiras da Tacitus sez è attestà ch’el occupava l’onn 88 s.C. – l’onn dals gieus seculars che Domitian ha laschà inscenar – l’uffizi d’in pretor e ch’el aveva gia exequì da quel temp la funcziun religiusa d’in quindecimvir sacris faciundis.^[7] Silsuenter è el stà intgins onns absent da Roma (forsa sco prefect u legat d’ina legiun) e n’era perquai er betg preschent cura che ses sir è mort l’onn 93.^[8] Tacitus na po pia betg valair sco adversari da Domitian, mabain ha fatg carriera sut quest imperatur, il qual el ha pli tard descrit sco tiran. Durant il domini da Nerva (96–98 s.C.) – evtl. gia nominà da Domitian – è Tacitus daventà l’onn 97 consul suffectus ed ha tegnì en quest uffizi il pled funeral a la fossa da Lucius Verginius Rufus.^[9] Pli u main da quel temp, il pli tard a l’entschatta dal temp da regenza da Trajan (98–117 s.C.), ha el cumenzà cun si’activitad sco scriptur.

L’onn 100 ha Tacitus accusà ensemen cun Plinius il Giuven l’anteriur prefect da la provinza Africa, Marius Priscus. Ils proxims onns fin il 104/105 para el d’esser stà temporarmain absent da Roma, eventualmain sco prefect d’ina provinza consulara. Suenter ses return ha el lavurà vi da si’emprima gronda ovra istorica, las ‹Historiae›, las qualas vegnan menziunadas en pliras brevs da Plinius.^[10] Probablamain l’onn 112/113 ha Tacitus occupà il proconsulat da la provinza Asia (en il territori da la Tirchia odierna), sco che mussa in’inscripziun ch’è vegnida chattada a Mylasa. Probablamain ha el survivì Trajan; la data precisa da sia mort n’è però betg enconuschenta.^[11]

Ovras

Introducziun

Tacitus valeva sco in dals pli impurtants oraturs da ses temp; a la retorica ha el deditgà – s’orientond stilisticamain a Marcus Tullius Cicero, il pli impurtant oratur da la latinitad dad aur – il ‹Dialogus de oratoribus›. Suenter il consulat (97) sut Nerva ha el cumenzà cun la lavur vi da sias grondas ovras istoricas, la quala è eventualmain sa tratga fin viaden en il temp da regenza da l’imperatur Hadrian. Tacitus ha scrit ses tractats istorics or da la perspectiva dal senatur che giuditgescha ils imperaturs romans da Tiberius fin Domitian tenor la dumonda quant fitg ch’els correspundevan anc al maletg ideal da la republica romana. Da princip refusava el la monarchia e deplorava adina puspè la sperdita da la libertad senatorica. Sias analisas precisas e linguisticamain brigliantas han influenzà a moda decisiva il maletg modern da l’Imperi roman en il prim tschientaner s.C. El ha crititgà las relaziuns da ses temp sco sintoms da decadenza, empruvond da cumprovar quai a l’exempel d’episodas istoricas ch’el elegeva cun intenziun. La coluraziun subtila dals caracters dueva intermediar al lectur in maletg specific. Da resguardar è che Tacitus sa sentiva bain obligà explicitamain a la maxima sine ira et studio (‹senza gritta ed ardur›); ma cun quai n’era tuttavia betg manegià che ses rapports sajan objectivs e neutrals. Sumegliant a ses ideal Sallust vuleva Tacitus be exprimer cun questa furmla si’independenza da la politica actuala. Cun descriver eveniments è el per regla bain sa tegnì als fatgs. Ma l’elecziun dal material e surtut l’interpretaziun dal succedì è darar objectiva. Quai sa mussa per exempel tar la caracterisaziun da Tiberius, il qual duai – tenor Tacitus – adina avair agì cun nauschas intenziuns e patratgs zuppads. En tals cas sa manifestescha il pensar da Tacitus en categorias stereotipas. D’esser precaut è adina inditgà là nua che Tacitus na surpiglia betg sez la responsabladad per quai ch’el rapporta, mabain relata explicitamain tunas u raquints dad auters – quai vala per exempel per la descripziun pauc plausibla da l’assassinat da Claudius.

Sco funtaunas han servì a Tacitus, sper rapports a bucca ed actas dal Senat, er pliras ovras istoricas che n’èn betg sa mantegnidas fin oz. Tranter auter ha el fatg diever da las ovras istoricas da Plinius il Vegl. Ultra da quai vegn el bain ad avair utilisà las ovras dad Aufidius Bassus, Servilius Nonianus, Fabius Rusticus e Cluvius Rufus.^[12] Il fatg che questas ovras èn idas a perder difficultescha considerablamain da giuditgar l’originalitad e muntada da Tacitus en congual cun ses antecessurs. En la perscrutaziun pli nova èn ins da l’avis che Tacitus haja mintgamai fatg diever da pliras funtaunas.

En la successiun cronologica supponida sa preschenta si’ovra sco suonda:

‹Agricola› (‹De vita et moribus Iulii Agricolae›) – biografia dal general Gnaeus Iulius Agricola, ses sir, cun ina descripziun geografica da la Britannia.

‹Germania› (‹De origine et situ Germanorum liber›) – geografia e cultura dals Germans, tegnend per part avant egl quels a ses cumpatriots sco cuntramaletg ad ina societad corrupta e decadenta.

‹Dialogus de oratoribus› – davart il declin da la retorica.

‹Historiae› – istorgia da l’Imperi roman da Galba (69) fin Domitian (96); l’ovra è sa mantegnida be parzialmain.

‹Annales› (resp. ‹Ab excessu divi Augusti›) – istorgia da l’Imperi roman da la mort dad Augustus (14) fin Nero (68); ca. la mesadad da l’ovra è sa mantegnida.

Il caracter da l’istoriografia da Tacitus

Tacitus era in criticher decidì da l’urden statal dal principat che Augustus aveva mess ad ir. Sco aderent da la veglia Republica (e da las libertads che la classa superiura associava cun quella) crititgescha el il reschim d’ina singula persuna, il qual el considerescha sco motiv principal per il declin da iustitia e virtus. A medem temp era el realist avunda per renconuscher l’inevitabladad factica da la monarchia. Segnà dal domini da Domitian ils onns 81–96 (ch’el caracterisescha a moda bain exagerada sco tirannia) descriva el ils eveniments che stattan en connex cun ils imperaturs julians e claudians da Tiberius fin Nero (‹Annales›) e dals flavians Vespasian, Titus e Domitian (‹Historiae›). I dat en egl che ses maletg da l’istorgia daventa pli e pli stgir: L’idea oriunda da dar perditga da la fortuna dal temp preschent (testimonium praesentium bonorum) fa plaz a l’intenziun da tegnair viva la regurdientscha a la servitid da pli baud (memoria prioris servitutis). Daventond conscient ch’ils temps en ils quals ins possia exprimer libramain si’opiniun sajan stgars, ha Tacitus precis drizzà sin quai si’attenziun principala, numnadamain cun onurar u condemnar las ovras da persunas istoricas. L’autur è però crudà en musters da pensar stereotips. Tiberius giuditgescha el per exempel tras a tras sco uman cun nauschas intenziuns, al cumparegliond d’in cuntin cun Germanicus e glorifitgond quest ultim senza fin. La descripziun dal temp dad Augustus, Nerva e Trajan – ch’el giuditgava a moda in pau pli positiva – n’ha el betg pli pudì realisar. (Tenor l’opiniun d’intgins istoriografs n’ha el betg scrit davart ses agen temp, perquai che quai al pareva memia ristgà). Bain veseva Tacitus en ch’igl era nunpussaivel da returnar a las relaziuns idealisadas da la res publica resp. ch’el avess stuì, cun vulair scriver in’istorgia contemporana, prender resguard sin Trajan.

En quest senn n’è l’istoriografia da Tacitus – cuntrari per exempel a quella da Titus Livius – betg da tempra didactica, mabain da tempra descriptiva, moralisanta e fitg pessimistica. El na crai betg che la situaziun vegnia a sa megliurar, damai ch’ils remedis cunter ils vizis dal temp na fetschian strusch effect e che la gronda part dals purtaders da la virtid sajan daventads l’unfrenda da tirans resp. ch’il rest dals burgais (civitas) sajan crudads en ina profunda letargia.

Tacitus e la sullevaziun dad Arminius

En sias ‹Annales› descriva Tacitus detagliadamain la guerra cunter ils Germans. Dals auturs contemporans sa differenziescha el en quai ch’el crititgescha massivamain il resultat da la guerra.

Davart las funtaunas ch’el ha duvrà en connex cun las campagnas militaras da Germanicus na san ins nagut precis. En dumonda vegnan diversas ovras ch’èn idas a perder sco quellas dad Aufidius Bassus u da Plinius il Vegl; quest ultim menziunescha Tacitus sez.^[13] Da vulair reconstruir a moda objectiva il decurs da las campagnas militaras da Germanicus lubescha la descripziun da Tacitus be cun resalvas. Surtut las finamiras ed intenziuns cun las qualas las differentas campagnas èn vegnidas instradadas restan per gronda part intschertas.

L’aspect cumpositoric central dals emprims dus cudeschs da las ‹Annales› da Tacitus è il cuntrast tranter l’erox Germanicus ed il tiran Tiberius (la parallela tar il sir da Tacitus Agricola e l’imperatur Domitian è evidenta). La campagna cunter la stirpa germana dals Mars – suenter avair abattì la revolta da la legiun dal Rain (l’atun da l’onn 14 s.C.) – daventa il cumenzament d’in’entira retscha d’offensivas romanas victoriusas ed ordvart gloriusas cunter ils Germans sesents da la vart dretga dal Rain. Era sveglia Tacitus l’impressiun sco sche Roma avess gia dà si dal temp dad Augustus definitivamain la suletta finamira gloriusa, numnadamain da restabilir e d’expander a moda offensiva il domini sur la Germania (fin a l’Elba). Per Tacitus – e be per el – ha ‹la› guerra germana cumenzà l’atun 14 ed è ida a fin l’atun 16. Or dals fatgs sezs na resulta si’interpretaziun tuttavia betg a moda stringenta. Tuttina al è l’istoriografia moderna per part suandada.

Tacitus davart il cristianissem tempriv

Da Tacitus deriva er ina da las paucas perditgas betg biblicas davart il cristianissem tempriv. En il 15avel cudesch da sias ‹Annales› descriva Tacitus il brischament da Roma l’onn 64 e l’emprova da Nero d’inculpar ils cristians d’avair fatg quai. En connex cun lur num scriva Tacitus: «Quest num deriva da Cristus, il qual è vegnì executà dal temp da Tiberius tras il procuratur Pontius Pilatus.»^[14]

Excurs davart ils gidieus

En il 5avel cudesch da las ‹Historiae›, en furma d’in excurs che stat en connex cun la descripziun da la guerra giudaica, porscha Tacitus ina survista dal giudaissem dal temp da l’antica.^[15] Areguard la pratica cultica dals gidieus s’exprima el a moda fitg negativa: «Per sa segirar en avegnir l’obedientscha dal pievel, al ha Moses dà novs usits da cult che stattan en cuntradicziun cun quels da tut ils ulteriurs umans. Nunsontg è là tut quai ch’è per nus sontg; e lubì è ad els tut quai che vala per nus sco infam.»^[16]

Recepziun

En l’antica ha Tacitus giudì relativamain pitschna attenziun, e quai cumbain che ses contemporans al taxavan – sco che Plinius cumprova – sco grond scriptur. Pervi dal grond success da Sueton para la furma tradiziunala da l’istoriografia d’esser sa stizzada fin l’antica tardiva en il vest latin (almain n’èn enconuschentas naginas ovras respectivas); quai vala en spezial per sia furma specifica senatorica, la quala vegniva precis represchentada da Tacitus. Cuntrari al svilup en la part orientala (greca) ha dominà da qua envi en il vest il gener da las biografias d’imperaturs. Ultra da quai vegnan blers probablamain ad avair resguardà la lingua ed il stil da Tacitus sco memia pretensius. Ammianus Marcellinus, ch’ha scrit vers la fin dal quart tschientaner in vast opus istoric, è percunter sa referì sapientivamain a Tacitus; betg paucs istoriografs, tranter quels Syme, vesan en Ammianus schizunt l’ertavel litterar da Tacitus. Sidonius Apollinaris (5avel tschientaner) ha apparentamain legì Tacitus, ed il bab da la baselgia Hieronymus ha considerà las ‹Annales› e ‹Historiae› sco in’istorgia dals imperaturs che cumpiglia 30 cudeschs.

Durant il temp medieval èn las scrittiras da Tacitus idas bunamain dal tuttafatg en emblidanza. Almain è cumprovada in’utilisaziun da la ‹Germania› en l’introducziun tar la ‹Translatio s. Alexandri› da Rudolf von Fulda; per sia descripziun dals Saxons dal 9avel tschientaner sa serva el quasi pled per pled da la caracterisaziun dals Germans tras Tacitus. A partir dal temp da l’umanissem (15avel/16avel tschientaner) èn las scrittiras da Tacitus (surtut la ‹Germania›, ma er il chapitel davart Arminius en las ‹Annales›) daventadas suenter lur rescuverta e publicaziun in impurtant fundament da la schientscha naziunala tudestga naschinta. Umanists tudestgs han recepì a moda entusiastica la caracterisaziun positiva dals Germans tras Tacitus ed han tratg natiers quella a moda vaira nuncritica e pauschalisanta sco descripziun ‹dal› caracter naziunal tudestg. Er la figura dad Arminius è sa sviluppada ad in erox naziunal tudestg ed al propugnatur da la libertad tudestga envers Roma (cf. surtut l’‹Arminius› dad Ulrich von Hutten). Dal temp da la Revoluziun franzosa al han ins celebrà sco cumbattant cunter la suppressiun, pli tard è el però vegnì tractà d’intgins auturs a moda fitg critica (p.ex. da Theodor Mommsen).

Valitaziun moderna

L’ovra istoriografica da Tacitus è senza dubi d’ina qualitad stilistica impressiunanta e munta il punct culminant entaifer la tradiziun istoriografica analitica da Roma. Cun vulair valitar quella ston ins però proceder a moda critica. Uschia èsi per exempel enconuschent che Tacitus ha savens integrà currellas e tschantscharias^[17], quai che sa lascha probablamain attribuir a funtaunas correspundentas ch’el aveva consultà avant che terminar si’ovra. A moda inschignusa metta el a cor al lectur ina tscherta interpretaziun dals eveniments descrits, e quai senza mussar sez colur. Er sia moda da pensar en categorias nair-alv duess avertir d’esser precaut. Tscherts eveniments lascha el crudar davent, auters interpretescha el uschia ch’els paran da confermar sia tesa. Gugent vegnan suttamess als acturs motivs clandestins, dals quals Tacitus na po gnanc avair gì enconuschientscha. I na sa lascha pia betg pretender ch’el saja adina suandà en si’atgna ovra il princip undraivel sine ira et studio (‹senza esser partischant›). Gist en tals cas nua ch’igl è avant maun ina tradiziun parallela che lubescha d’examinar sias indicaziuns, sa mussi che l’istoriograf ha per part manipulà il material ch’al steva a disposiziun. Tut quai na minimescha però strusch la valur da sias preschentaziuns sco funtaunas – sche quellas vegnan duvradas cun la precauziun necessaria – e tuttavia betg la qualitad litterara da si’ovra. I resta er incontestà che Tacitus è stà in dals pli impurtants istoriografs romans dal cumenzament dal temp dals imperaturs.

Ediziuns

Ediziuns criticas

Cornelii Taciti libri qui supersunt. Tom I Pars Prima: Ab Excessu Divi Augusti Libri I–VI. Ed. Stephanus Borzsák. Stuttgart e Lipsia 1992.
P. Cornelii Taciti libri qui supersunt. Tom II Fasc. 3: Agricola. Ed. Iosephus Delz. Stuttgart 1983.
Cornelii Taciti Annalium ab Excessu Divi Augusti Libri. Rec. brev. adnot. crit. instr. C. D. Fisher. Oxford 1906. ND 1951.
P. Corneli Taciti libri qui supersunt. Tom I: Ab Excessu Divi Augusti. Ed. Henricus Heubner. Stuttgart 1992.
P. Cornelii Taciti libri qui supersunt. Tom II Fasc. 4: Dialogus de oratoribus. Ed. Henricus Heubner. Stuttgart 1983.
P. Cornelii Taciti libri qui supersunt. Tom I: Ab Excessu Divi Augusti. Ed. Erich Koestermann. Lipsia 1960.
P. Cornelii Taciti libri qui supersunt. Tom II Fasc. 2: De origine et situ Germanorum liber. Rec. Alf Önnerfors. Stuttgart 1983.
Cornelii Taciti libri qui supersunt. Tom I, Pars Secunda: Ab Excessu Divi Augusti libri XI–XVI. Ed. Kenneth Wellesley. Lipsia 1986.
Cornelii Taciti libri qui supersunt. Tom II Pars Prima: Historiarum libri. Ed. Kenneth Wellesley. Lipsia 1989.

Ediziuns bilinguas e translaziuns

Annales

P. Cornelius Tacitus. Annalen. Latin-tudestg. Ed. dad Erich Heller. Cun in’introducziun da Manfred Fuhrmann (Sammlung Tusculum). 3. ed. Düsseldorf/Turitg 1997.
Tacitus. Annalen. Tudestg dad August Horneffer. Cun in’introducziun da Joseph Vogt ed annotaziuns da Werner Schur. Stuttgart 1957.
Tacitus. The Annals, Books I–III. Cun ina translaziun englaisa da John Jackson. En: Tacitus in Five Volumes III: The Histories, Book IV–V. The Annals, Books I–III. Cambridge, Mass. e Londra 1969 (emprim’ediziun 1931).
Tacitus in Five Volumes IV: The Annals. Books IV–VI, XI–XII. Cun ina translaziun englaisa da John Jackson. (Loeb Classical Library 312). Cambridge, Mass. e Londra 1970 (emprim’ediziun 1937).
Tacitus in Five Volumes V: The Annals. Books XIII-XVI. Cun ina translaziun englaisa da John Jackson. Cambridge, Mass. e Londra 1969 (emprim’ediziun 1937).
Cornelius Tacitus. Tiberius. Annales ab excessu Divi Augusti. Emprima part: I. –III. cud. latin e tudestg. Translatà da Ludwig Maenner. Minca 1923.
Tacitus. Annalen I–VI. Translatà, introducì e commentà da Walther Sontheimer. (RUB 2457). Stuttgart 1964.
Tacitus. Annalen XI–XVI. Translatà e commentà da Walther Sontheimer. (RUB 2458). Stuttgart 1967.

Historiae

P. Cornelius Tacitus. Historiae/Historien. Latin-tudestg. Ed. da Joseph Borst, collav. Helmut Hross e Helmut Borst. 4. ed. Minca 1979.
Tacitus in Five Volumes II: The Histories. Books I–III. Transl. englaisa da Clifford Herschel Moore. (The Loeb Classical Library). Londra e Cambridge, Mass. 1925. ND 1968.
Tacitus, The Histories, Books IV–V. Transl. englaisa da Clifford H. Moore. En: Tacitus in Five Volumes III: The Histories, Book IV–V. The Annals, Books I–III. Cambridge, Mass. e Londra 1969 (emprim’ediziun 1931).
P. Cornelius Tacitus. Historien. Latin/tudestg. Transl. ed edì da Helmuth Vretska. (RUB 2721). Stuttgart 1984.

Agricola, Germania, Dialogus

Publius Cornelius Tacitus. Agricola. Germania. Dialogus. Transl. ed edì da Karl Büchner (Kröner Taschenbuchausgabe, tom 255). Stuttgart 1955.
Tacitus. Agricola. Latin/tudestg. Translatà e commentà da Robert Feger. (RUB 836) Stuttgart 1973.
Tacitus. Germania. Latin/tudestg. Translatà e commentà da Manfred Fuhrmann. (RUB 9391). Stuttgart 1972.
Tacitus. Dialogus de oratoribus. Latin/tudestg. Tenor l’ediziun da Helmut Gugel, ed. da Dietrich Klose (RUB 7700). Stuttgart 1981.
Tacitus. Agricola. Transl. da M. Hutton. Repassà dad Eric Herbert Warmington. En: Tacitus in Five Volumes I: Agricola. Germania. Dialogus (The Loeb Classical Library). Cambridge, Mass. e Londra 1970 (emprim’ediziun 1914).
Tacitus. Germania. Transl. da M. Hutton. Repassà dad Eric Herbert Warmington. En: Tacitus in Five Volumes I: Agricola. Germania. Dialogus (The Loeb Classical Library). Cambridge, Mass. e Londra 1970 (emprim’ediziun 1914).
Tacitus. Germania. Latin e tudestg. Translatà e commentà dad Arno Mauersberger (Sammlung Dietrich, tom 100). Lipsia 1942.
Tacitus. Dialogus. Transl. da Sir W. Peterson. Repassà d Michael Winterbottom. En: Tacitus in Five Volumes I: Agricola. Germania. Dialogus (The Loeb Classical Library). Cambridge, Mass. e Londra 1970 (emprim’ediziun 1914).
Cornelius Tacitus. Agricola. Germania. Latin e tudestg. Edì, translatà e commentà dad Alfons Städele. (Sammlung Tusculum). Minca 1991.
Tacitus. Das Leben des Iulius Agricola. Latin e tudestg da Rudolf Till. Darmstadt 1961.
P. Cornelius Tacitus. Dialogus de oratoribus. Latin-tudestg. Edì e translatà da Hans Volkmer. Sammlung Tusculum. 4. ed. repassada. Düsseldorf/Turitg 1998.

Annotaziuns

↑ Cf. Anthony R. Birley: The life and death of Cornelius Tacitus. En: Historia 49 (2000), p. 231.
↑ Birley: The life and death of Cornelius Tacitus, p. 231–233.
↑ Cf. Birley: The life and death of Cornelius Tacitus, p. 236.
↑ Plinius il Giuven: Epistulae 7, 20,4.
↑ Tacitus: Historiae 1, 1,3.
↑ Uschia la supposiziun da Birley: The life and death of Cornelius Tacitus, p. 237–238.
↑ Tacitus: Annales 11, 11,1.
↑ Tacitus: Agricola 45,4–5.
↑ Plinius: Epistulae 2, 1,6.
↑ Plinius: Epistulae 6,16 e 20; 7, 33.
↑ Cf. Birley: The life and death of Cornelius Tacitus, p. 241–247.
↑ Cf. John Wilkes: Julio-Claudian Historians. En: Classical World 65 (1972), p. 177ss.
↑ Tacitus: Annales 1,69. Cf. era F.A. Marx: Die Quellen der Germanenkriege bei Tacitus und Dio. En: Klio 26 (1933), p. 323–329; Friedrich Münzer: Die Quelle des Tacitus für die Germanenkriege. En: Bonner Jahrbücher 104 (1899), p. 67ss.
↑ Tacitus: Annales 15, 44,3–4.
↑ Cf. René S. Bloch: Antike Vorstellungen vom Judentum. Der Judenexkurs des Tacitus im Rahmen der griechisch-römischen Ethnographie. Steiner, Stuttgart 2002, ISBN 3-515-07971-8.
↑ Tacitus: Historiae 5,4–5.
↑ Tacitus: Annales 4,53.

Litteratura

Introducziun

Michael von Albrecht: Geschichte der römischen Literatur von Andronicus bis Boethius und ihr Fortwirken. Tom 2. 3. ed. amplifitgada. De Gruyter, Berlin 2012, ISBN 978-3-11-026525-5, p. 926–969.

Commentaris

Heinz Heubner: Studien zur Darstellungskunst des Tacitus. Triltsch, Würzburg 1935.
Heinz Heubner, Wolfgang Fauth: P. Cornelius Tacitus. Die Historien, Buch 1–5. Kommentar. Tschintg toms. Winter, Heidelberg 1963–1982.
Heinz Heubner: Kommentar zum Agricola des Tacitus. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen 1984, ISBN 3-525-25744-9.
Erich Koestermann: Tacitus. Annalen. Quatter toms. Winter, Heidelberg 1963–1968.
Rudolf Much: Die Germania des Tacitus. Winter, Heidelberg 1937 (3. ed. repassada 1967).
Roland Schuhmann: Geographischer Raum und Lebensform der Germanen: Kommentar zu Tacitus’ ‹Germania›, c. 1–20. Dissertaziun Uni Jena 2006.

Survistas generalas ed analisas

Michael M. Sage: Tacitus’ Historical Works: A Survey and Appraisal. En: Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Tom II 33, 2. de Gruyter, Berlin/New York 1990, p. 851–1030.
Herbert W. Benario: An introduction to Tacitus. The University of Georgia Press, Athen, GA 1975, ISBN 0-8203-0361-5.
Harald Fuchs: Tacitus über die Christen. En: Vigiliae Christianae, tom 4, 1950, p. 65–93.
Konrad Heldmann: Sine ira et studio. Das Subjektivitätsprinzip der römischen Geschichtsschreibung und das Selbstverständnis antiker Historiker (= Zetemata, tom 139). Beck, Minca 2011, ISBN 978-3-406-61494-1.
Ronald Mellor: Tacitus. Routledge, Londra/New York 1993, ISBN 0-415-90665-2.
Victoria Emma Pagán (ed.): A Companion to Tacitus. Wiley-Blackwell, Malden, MA e.a. 2012.
Dylan Sailor: Writing and Empire in Tacitus. Cambridge University Press, Cambridge 2008, ISBN 978-0-521-89747-1.
Stephan Schmal: Tacitus (= Studienbücher Antike, tom 14). Olms, Hildesheim 2005, ISBN 3-487-12884-5.
Ronald Syme: Tacitus. Dus toms. Clarendon Press, Oxford 1958.
A. J. Woodman (ed.): The Cambridge Companion to Tacitus. Cambridge University Press, Cambridge 2009, ISBN 978-0-521-87460-1.

Num e famiglia