distrito de Goms (es), distrito de Raroña Oriental (es), Distrito de Brig (es), Distrito de Visp (es), Distrito de Raroña occidental (es), Leuk (es), Distrito de Sierre (es), Distrito de Sion (es), Conthey (es), Distrito de Hérens (es), Distrito de Entremont (es), Distrito de Martigny (es), Distrito de San Mauricio (es) y Distrito de Monthey (es)
El Valais (en francésCanton du Valais, n'alemánKanton Wallis, n'italianuCanton Vallese, en romancheChantun Vallais; del llatínVallis) ye un cantón suizu.
Historia
Los romanos llamaron a la rexón Vallis Poenina (Valle altu del Ródano). A partir del 888, el territoriu formó parte del Reinu de Borgoña del Jura. El rei Rodolfo III de Borgoña dexó les tierres al obispu de Sion nel añu 999. L'obispu tuvo que defender la rexón de los duques de Saboya.
El cantón del Valais aguanta al protestantismu mientres la dómina de la Reforma, el poder obispal aguanta hasta 1798, momentu nel cual Suiza ye invadida poles tropes de Napoleón. A finales de 1802, el territoriu forma parte de l'acabante formar República Helvética, anque esi mesmu añu convertir na República del Ródano. En 1810, la República del Ródano ye amestada a Francia como departamentu del Simplon. Cinco años dempués, en 1815 depués del Congresu de Viena, el Valais integrose en Suiza como cantón. En 1845, el cantón del Valais xunióse a la lliga separatista católica-conservadora (Sonderbund), tamién llamada la otra Lliga.
Tradicionalmente esti cantón alcuéntrase estremáu nel Baxu Valais (Bas Valais) al oeste y l'Altu Valais (Ober Wallis) al este; siendo'l primeru'l que por menos altitú presenta climes más templaos y mayor población humana, el Baxu Valais tien una población predominantemente francófona sobre un inmediatu sustratu (entá bultable) arpetanu; l'Altu Valais ye mayoritariamente xermanófonu, falándose nél una serie de subdialeutos suizoalemanes llamaos valsers o (n'alemán Wallsern). Entá hasta fines de sieglu XIX les poblaciones francófones y xermanófones topábense envolubraes en violentos enfrentamientos, siendo particularmente apostada la franxa de territoriu na cual se enclava Sion (Sitten n'alemán). Sicasí, producióse la meyora de los francófonos (con una economía principalmente agrícola ya industrial) hasta la zona de Sierre/Siders ya inclusive Leukerbad mientres yera despoblada polos xermanófonos valsers, quien teníen los sos medios de producción (sobremanera centraos nel llendo) bien afechos a climes fríos montanos.
Xeografía
Situación
El cantón del Valais ta asitiáu al suroeste de Suiza. Ta allugáu nel altu valle del ríu Ródano, nos Alpes, dende'l so orixe nel Glaciar del Ródano hasta'l llugar en que tributa al llagu Lemán. El ríu cuerre primero d'este a oeste hasta Martigny, ellí'l so cursu xira d'una forma sópita escontra'l norte, depués desagua nel llagu Lemán dempués de pasar un estrechu en Saint-Maurice (San Mauricio).
Fronteres
El Valais llinda al nordeste col cantón de Berna, al norte col cantón de Vaud y al este colos cantones d'Uri y de Tesinu. Amás, tien una frontera común con Francia nel oeste y con Italia nel sur.
Montes
51 picos de más de 4000 m d'altitú tán asitiaos sobre tierres valaisanas; cabo destacar el Cervino y el Picu Dufour, el picu más altu de Suiza (4634 m).
Salvu pola desaguada del Ródano, esti cantón ta estremáu de los sos vecinos por grandes cadenes de montes traspasables per caminos d'altu monte que tán cerraos casi tol iviernu (Simplon, Gran San Bernardo, Grimsel, Furka, Nufenen).
Les comunicaciones fueron facilitaes pola construcción de grandes túneles ferroviarios (Lötschberg, Simplon, Furka) y viales (Gran San Bernardo). Estes van ser entá más fáciles escontra'l norte, depués de qu'en 2007 entrara en serviciu'l nuevu túnel del Lötschberg, que lo comunica col cantón de Berna.
Los valles y glaciares
Si la exa este oeste ta marcáu polos cursos del Ródano y los sos afluentes, pueden atopase delles cayíes d'agua, siendo les más importantes: val de Anniviers, val de Herens, val Ferret, val de Entremont, val de Bagnes y val de Illiez.
El cantón tien el glaciar más grande d'Europa: el glaciar d'Aletsch.
Clima
Zarráu perdayures pelos montes, el Valais tien un clima particular, marcáu por una fuerte solazu, tantu pel hibiernu como pel branu, lo que dexa a la rexón ser una gran productora de productos agrícoles, como vieno y frutes.
Comunicaciones
Dos itinerarios tresalpinos traviesen el Valais:
el primeru ta compuestu pol túnel ferroviariu del Lötschberg (tamién pa tresporte d'automóviles) y el del Simplon
el segundu pasa pol gran San Bernardo (Grand Saint-Bernard).
La frontera llingüística ta definida pola Raspille, un ríu qu'estrema la ciudá de Sierre/Siders.
El francu-provenzal ye inda faláu nel cantón en dellos llugares de resistencia a la francofonización, como en Savièse o Evolène. Esta llingua, que tamién ye llamada "patois", nun tien un estatus oficial, yá que ye falada solo por una centena de persones d'edá, que son de toes formes perfectamente francófonas.
El Wallissertiitsch ye'l dialeutu utilizáu nel cantón, pertenence al grupu altu-alemánicu cimeru, utilizáu nes rexones montascoses del sur de Suiza ya inclusive a otros suizos de Berna o Zúrich puede costa-yos entendelo.
Economía
Turismu
El turismu tien un papel importante na economía llocal: el Valais tien más de 120 estaciones de deportes d'iviernu de gran fama mundialsobremanera Verbier, Crans-Montana, Zermatt y Saas-Fee
Sector secundariu
El sector secundariu ta igualmente desenvueltu, Monthey y Visp cunten con importantes industries químiques;
Chippis cerca de Sierre tien una importante fábrica d'aluminiu.
El Valais ye tamién un gran esportador d'eletricidá: numberosos diquessobremanera'l de la Grande-Dixence, na comuña de Hérémence, produz gran cantidá d'enerxía hidroeléctrica.
El baxu Valais tien coles mesmes una refinería coneutada por un gasoductu al puertu de Xénova n'Italia.
Sector primariu
L'agricultura, que foi mientres llargu tiempu l'actividá principal del cantón, perdió muncha importancia nos últimos años. Los cultivos de durazno y de mazana siguen siendo famosos.
El cultivu de la viña volvióse importante. El Valais ye'l cantón vinícola de Suiza y los sos vinos suelen ser de bona calidá.
Organización política
El poder executivo ye exercíu pol Conseyu d'Estáu, compuestu por cinco miembros escoyíos cada cuatro años nun escrutiniu de dos vueltes. El presidente del conseyu gobierna mientres un añu, como se fai nel Conseyu Federal Suizu.
El poder llexislativu ye exercíu pol parllamentu, llamáu Gran Conseyu, compuestu por diputaos de tol cantón. La sede queda en Sion y ocupa dende 1944 un edificiu llamáu'l Casino.
Les eleiciones municipales celébrense cada cuatro años, les postreres tuvieron llugar n'avientu de 2008. Les eleiciones cantonales celébrense cada cuatro años, les postreres tuvieron llugar en marzu de 2009.
El Valais dio-y cuatro conseyeros federales a Suiza (Josef Escher, Roger Bonvin, Pascal Couchepin). Podríase tamién incluyir a Micheline Calmy-Rey que ye orixinaria y nacida en Chermignon, magar fixo la so carrera política nel cantón de Xinebra. Dende 2011, el Valais ta representáu nel parllamentu federal polos siguiente miembros: Yanick Buttet (PDC), Stéphane Rossini (PSS), Jean-René Germanier (PRD), Oskar Freysinger (UDC), Mathias Reynard (PSS), Christophe Darbellay (PDC) y Viola Amherd (PDC) nel Conseyu Nacional, y Jean-René Fournier y René Imoberdorf (dambos PDC), nel Conseyu de los Estaos.
Suiza
