Roedd Owain Owain (11 Rhagfyr 1929 – 19 Rhagfyr 1993)[1] yn llenor toreithiog, gwleidydd, gwyddonydd niwclear a darlithydd Cymreig ac yn sefydlydd a golygydd cyntaf Tafod y Ddraig ac un o brif sefydlwyr Cymdeithas yr Iaith. Ef, yn fwy na neb arall, a 'osododd seiliau Cymdeithas gan ei chreu'n fudiad ymgyrchu effeithiol' yn ôl Dafydd Iwan yn ei gyfrol Pobl Dafydd Iwan.[2] Seiliwyd albwm Gwenno Saunders Y Dydd Olaf ar nofel ffug-wyddonol, broffwydol o'r un enw gan Owain Owain.
Bywgraffiad
Ganed Owain Owain yn fab i Richard Alfred Owen (chwarelwr) a Mary Jones ar 11 Rhagfyr 1929 yn 22 Lôn Caernarfon, Pwllheli, cyn symud yn 1946 i "Talarfor", Ffordd y Cob, Pwllheli. Oddi yno, yn Hydref 1948 hyd at Gorffennaf 1952, symudodd i 108 Ffordd y Castell, Maesgeirchen, lle arhosodd tra'n fyfyriwr.[3] Yn y Coleg, cyfarfu ag Eira merch fferm o Ben-bre, a oedd hefyd yn fyfyriwr. Wedi gorffen gradd meistr mewn Cemeg ym Mhrifysgol Bangor yn 1952, fe'i consgriptiwyd i'r fyddin lle bu'n swyddog am ddwy flynedd, nes iddo bledio ei fod yn heddychwr. Symudwyd ef yn un o reolwyr Windscale, Cumbria, oherwydd ei arbenigedd mewn ffiseg a chemeg. Gyn 1954 ac 1955, gweithiodd Owain fel athro yn Llundain gan aros yn 19 York Street ac yna 125 Dawlish Road, Leyton.
Daeth yn sefydlydd a golygydd cyntaf Tafod y Ddraig. Ym Mangor, sefydlodd y syniad o weithredu drwy system o “gelloedd” pan sefydlodd gell cyntaf y Gymdeithas, ac ef oedd ei hysgrifennydd cyntaf. Dywed Dafydd Iwan i Owain “roi'r frwydr mewn cyd-destun byd-eang”. Creodd yn y Gymraeg y cysyniadau o 'Gyfoeth yr Amrywiaeth' ac ysgrifennodd yn helaeth yn erbyn 'y llwydni llwyd' a'r 'Ddelwedd Fawr'.
Rhwng 1960 a Haf 1968, bu'n ddarlithydd yng Ngholeg y Normal, Bangor, a oedd yn goleg hyfforddi athrawon. Bu'n ddarlithydd hefyd ym Mhrifysgol Aberystwyth, yn bennaeth llawn amser cyntaf Gwersyll Glan-llyn ( - Haf 1968) ac yn Ddirprwy Gyfarwyddwr Addysg Gwynedd.
Darlith Radio Tynged yr Iaith
Yn dilyn y ddarlith radio Tynged yr Iaith, ymatebodd Owain drwy ffurfio Cymdeithas yr iaith Gymraeg, gyda'i bencadlys ym Mangor. Rhoddodd ffurf a siâp i frwydrau Cymdeithas yr Iaith drwy ei ysgrifau a'i lythyrau.
Mae'n awdur i 14 o lyfrau gan gynnwys erthyglau, nofelau, storïau byrion, cerddi ac yn y blaen, megis Y Dydd Olaf, Amryw Ddarnau a Bara Brith; mae dwy o'i gyfrolau wedi eu gosod ar y we fyd-eang ers 2000 ar "owainowain.net". Enillodd ei gyfrol Mical, sef cofiant dychmygol o'r Parchedig M. Roberts, wobr Llyfr y Flwyddyn ym 1977.
Datblygodd syniadau a themau arloesol megis 'Y Fro Gymraeg': 'Oni enillir y Fro Gymraeg, nid Cymru a enillir...,' meddai ar y 12 Tachwedd 1964 yn Y Cymro. Flynyddoedd yn ddiweddarach, datblygwyd y syniadau hyn gan bobl megis yr Athro J. R. Jones ac Emyr Llewelyn.
Y gwyddonydd
Roedd yn wyddonydd niwclear yn y 50au, a bathodd nifer o dermau gwyddonol megis 'Gwennol y Gofod', a chysyniadau a bathiadau gwleidyddol eraill megis "gwledydd Prydain" yn hytrach na "Phrydain", "Byddin Lloegr" yn hytrach na "Byddin Prydain". Roedd yn golofnydd 'Nodion Gwyddonol' Y Cymro am flynyddoedd gan ysgrifennu'n helaeth yn erbyn gorsafoedd niwclear. Yng Ngorffennaf 1969, fe ysgrifennodd yn Y Cymro: Yn syml, mae'r [cyfrifiadur] yn ei gwneud hi'n bosibl cofnodi'r cyfan o wybodaeth yr hil ddynol drwy'r oesau mewn un lle, mewn modd sy'n galluogi unrhyw unigolyn - o'i gartref ei hun er enghraifft - archebu a derbyn unrhyw ran o'r wybodaeth honno... 'Beth fydd effaith hyn i gyd ar fyd addysg, dyweder yn 2000 O.C.? Yn gyntaf, fe fydd addysgu'r dechneg o ddefnyddio cyfundrefn o gyfrifyddion yn bwysicach - yn llawer pwysicach - na chael plant i gofio rhestri di-bendraw o ffeithiau; y cyfrifiadur, bellach, fydd y "cof". Yn ail, fe welir doethineb y gogwydd diweddaraf i wneud addysg yn rhywbeth sy'n codi o brofiad, gyda'r disgybl, yn hytrach na'r athro yn bwynt canolig. Ac yn drydydd fe fydd athrawon y flwyddyn 2000 yn cael eu dyrchafu o fod yn gyflenwyr ffeithiau i fod yn dywyswyr - yn tywys y disgyblion i gyfeiriad y profiadau gwerthfawr a chyfoethog hynny sy'n gyfystyr a gwir addysg.[4]
Marw
Wedi ymddeol fel Dirprwy Gyfarwyddwr Gwynedd, canolbwyntiodd ar godi cylchrediad Y Gwyliedydd, fel golygydd. Cynyddodd y cylchrediad o 300 i 3,000. Bu fawr yn Ysbyty Bryn Seiont, Caernarfon ar 12/12/1993.
Cymru