Xabier Artola Zubillaga | |
---|---|
![]() | |
Bizitza | |
Jaiotza | Donostia, 1957ko maiatzaren 3a (66 urte) |
Herrialdea | ![]() |
Hezkuntza | |
Heziketa | Euskal Herriko Unibertsitatea |
Doktorego ikaslea(k) | Iñaki Alegria Loinaz Antton Gurrutxaga Hernaiz Aitor Soroa Jose Mari Arriola Egurrola Zuhaitz Beloki |
Hizkuntzak | euskara gaztelania ingelesa frantsesa |
Jarduerak | |
Jarduerak | informatikaria, idazlea, argazkilaria eta unibertsitateko irakaslea |
Enplegatzailea(k) | Euskal Herriko Unibertsitatea Donostiako Informatika Fakultatea IRALE |
Lan nabarmenak | ikusi
|
Jasotako sariak | ikusi
|
Kidetza | Udako Euskal Unibertsitatea Ixa taldea Euskaltzaindia Euskararen Aholku Batzordea |
artzubi.eus eta ixa.si.ehu.es… | |
![]() ![]() |
Xabier Artola Zubillaga (Antigua, Donostia, 1957ko maiatzaren 3a) Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea da Informatika Fakultatean 1985etik, baita ikertzailea Ixa taldean.[1]
Euskara automatikoki prozesatzeko hainbat aplikazioren sorkuntzan parte hartu du, besteak beste, Xuxen zuzentzaile ortografikoa, EDBL Euskararen Datu-base lexikala.[2][3][4] Euskaltzaindiaren Lexikoaren Behatokiaren corpusa proiektuko partaidea da.[5][6]
Euskaltzain urgazlea da 2006tik, Euskaltzaindiak eskatuta 2018ko biltzarrean "Euskara (batua) ingurune digitalean: bidean ikasiXa eta etorkizuneko erronkak" izenburuko ponentzia aurkeztu zuen.[7][8]
EAEko Euskararen Aholku Batzordeko kidea ere bada.
Idazle moduan hainbat sari irabazi ditu ipuin-lehiaketetan, 2010eko Donostia Hiria, besteak beste.[9] Zikloturista moduan 100.000 km baino gehiago egin ditu eta bizikletaz duen pasioaz ere idatzi du.[10]
Literaturazalea ez ezik argazkizalea ere bada (artzubi) eta, esate baterako, Dantza filmari buruzko argazki-erakusketa antolatu zuen 2018an.[11]
Ikasketa guztiak gaztelaniaz egin zituen, baina etxean beti egiten zuten euskaraz eta prozesu autodidakta izan zen bere alfabetatzea. Gaztetan Ikaskideei euskarazko eskolak ematen zizkien Antiguan, gau eskoletan. Donostiako Informatika Fakultatean lizentziatura bukatuta, 1980an euskara irakasten hasi zen Irungo eskola batean. Hurrengo ikasturtean Eusko Jaurlaritzako Euskara Zerbitzutik hots egin zioten euskararen irakaskuntzarako materiala prestatzeko eta maila ertainetako irakasleak trebatuz joateko. Geroago IRALE izena hartuko zuen zerbitzu horretan bost urtez aritu zen 1985era arte, EHUko Informatika Fakultatera irakasle joan zen arte.[12]
Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea da Informatika Fakultatean 1985etik. Euskara unibertsitatean sartzeko prozesuaren barruan berak hainbat irakasgai prestatu eta irakatsi ditu euskaraz, eta beste hainbat irakasleri lagundu die beste ikasgai batzuk prestatzen.[13][14] Artolaren ekarpen handiena ikasgai hauetan izan zen: Oinarrizko Programazioa (1984-85etik), Programazioa II (1994-95etik) eta Software Tresna Aurreratuak (1997-98etik Xabier Arregirekin) irakasgaiak euskaratzen.[15] Lexikografia konputazionala irakasteko arduraduna ere izan da urte askotan doktorego-ikastarotan.
Hizkuntzaren prozesamenduaren arloan aritzen den Ixa ikertaldeko kidea da. Doktorego-tesia 1993an aurkeztu zuen hiztegi sistema adimendunei buruz (Hiztsua: hiztegi-sistema urgazle adimendunaren eraikuntza eta sorkuntza/ SIAD: Conception et construction d´un système intelligent d´aide dictionnriale)[16][17] Besteak beste, Unibertsitateko, Euskal Autonomia Erkidegoko, Hezkuntza eta Zientzia/Zientzia eta Teknologia Ministerioko hainbat ikerketa-proiektu zuzendu ditu eta horietan parte hartu du, eta ikerketaren arloko enpresekin eta zentroekin kontratuak ere izan ditu. Hainbat aplikazioren sorkuntzan parte hartu izan du, besteak beste, Xuxen zuzentzaile ortografikoa, EDBL Euskararen Datu-base lexikala, eta Eustagger lematizatzailea.[2][3][4] Euskaltzaindiaren Lexikoaren Behatokiaren corpusa proiektuko lau partaideetako bat da 2008tik Andoni Sagarna, Miriam Urkia eta Antton Gurrutxagarekin.[5][6]
Nazioarteko lankidetzan Artolaren bi proiektu dira aipagarri. Batetik, Kubako Eskola Hiztegia paperean eta Interneten argitaratu ahal izateko lan informatikoaren arduraduna izan dela 2001etik, Ixa Taldea eta Kubako Santiagoko Unibertsitatearen lankidetzan.[18] Eta bestetik, Kitxuaren prozesamendu automatikoren lehen oinarri batzuk sortu zituen, Hinantin ikerketa-taldea eratzeko,. Cusko hiriko UNSAAC unibertsitateko Juan Cruz Tello 'Soccoo' irakaslearekin.[19]
Bost doktorego-tesi zuzendu ditu (Iñaki Alegria, Antton Gurrutxaga, Aitor Soroa, Jose Mari Arriola, eta Zuhaitz Beloki) eta 4 ikaslibururen egilekidea da. 100 baino gehiago dira informatikaren, adimen artifizialaren eta hizkuntzalaritza konputazionalaren arloetan egin dituen argitalpenak.[20][21]
Xuxen euskaraz idatzitako testuak zuzentzen dituen aplikazio informatikoa da. UPV/EHUko Ixa Taldeak sortu zuen 1994an Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak finantzatuta. Gipuzkoako Foru Aldundiak, berriz XUXENen webgunea garatzeko diru-laguntza eskaini zuen. 2020an bosgarren bertsioan zebilen, Elhuyarrek merkaturatuta Ixa taldearen lizentziarekin. Hainbat testu-editore eta bestelako programetan (MS Office, LibreOffice, Mozillako Firefox eta Thunderbird...), sarean zuzenean erabiltzeko aukera ere badago. Xabier Artola Xuxen aplikazioaren sorkuntzan parte hartu zuen[22][23] eta geroko mantentze-lanetan eta diseinu informatiko berrietan ere bai, alde informatikotik eta alde linguistikotik.[24][25][26][27]
Euskararen Datu-Base Lexikala edo EDBL (Donostia, 1992) euskarazko hitz eta morfemei buruzko informazio zabala biltzen duen datu-basea da, Internet bidez arakatu daitekeena. Beraz, hiztegi informatiko baten moduko zerbait da, baina hitzez gain, atzizkiak-eta ere hartzen ditu. Esanahia barik, bakoitzaren propietate lexiko eta morfologikoak zehazten ditu definizio bakoitzak. Informazio hori Xuxen zuzentzaile ortografikoaren eta EHUko Ixa Taldearen beste tresna eta aplikazio askoren oinarri lexikala da. Xabier Artola datu-basearen diseinatzaile nagusia izan zen 1992an. eta harrezkero beti izan da arduraduna mantentze-lanetan eta diseinu informatiko berrietan, azken urteetan Gorka Labakaren laguntzarekin..[28][29][30]
Zientzia eta Teknologia corpusa (ZT corpusa) zientzia eta teknologiako testuen testu-corpus bat da UPV/EHUko IXA taldeak eta Elhuyar Fundazioak elkarlanean2003tik 2006ra bitartean eratu zutena. Corpusean 8,5 milioi hitz daude, morfosintaktikoki etiketatuta. 1990-2002 bitartean argitaratutako zientzia eta teknologiaren alorreko obrak bildu ziren corpusa elikatzeko.[31][32] Etiketatze linguistikoa egiteko, euskara automatikoki prozesatzeko teknologia aurreratua erabili zen (IXA taldearen Eustagger etiketatzailea). Testuko hitz bakoitzaren lema eta kategoria/azpikategoria etiketatu dira. Corpusa XMLn etiketatuta dago, eta TEI estandarrari jarraituta. Sarean kontsultatu daiteke.[33]
Santiago de Kubako Centro de Lingüística Aplicada-k (CLA, Ekialdeko Unibertsitatea) eta IXA taldeak lankidetzan egindako Diccionario Básico Escolar (DBE) delakoaren lau edizio (2005, 2008, 2009, 2013-2015) argitaratu dira Kuban, paperean eta digitalki.
Hiztegiaren sortzaileak Eloína Miyares Bermúdez eta Vitelio Ruiz Hernández linguistak ziren. Urteetan zehar Zabalkuntza handia izan du hiztegiak Kubako eskoletan.[18]
Xabier Artola IXAko beste taldekide batzuekin CLA zentrokoekin lankidetzan ari da 2001ez geroztik, eta bereziki DBEren garapenean egin du lan beraiekin. Hiztegia garai bateko RTF formatutik XMLratu egin zen lehenbizi, inprimatzeko helburua soilik zuen hiztegi batetik abiatu eta benetako datu-base lexikografiko bat eratu zuten. Horrela sortu ziren hiztegiaren lehen edizioa CDan (Kubako eskoletan doan banatu zena) zein on-line, bigarren edizioa (paperean, CDan zein on-line) eta 2010eko edizioak, Habanako ferian arrakasta handikoa suertatu zena, paperean 50.000 aleko tirada izan zuen eta on-line ere jarri zen. Hiztegian 10.557 sarrera zeuden, 19.374 adiera eta 811 irudi.[18] Laugarren edizioa 2013an argitaratu zen eta 2023an bosgarrena prestatzen ari dira.[34]
Kubak "Carlos J. Finlay" Saria eman zion Xabier Artolari 2023an. Kubako zientzialari nazionalei eta atzerritarrei ematen dien kondekoraziorik gorena da hori. Artolak eta Ixa Taldeak Kubarekin izan duten 20 urteko lankidetza zientifiko emankorrarengatik eman diote saria, Santiagoko Linguistika Aplikatuaren Zentroarekin bereziki. 2023. urtera arte guztira hiztegiaren 300.000tik gora ale salduta zeuden paperean, eta bertsio elektronikoan 1100 CD.[35][36][37]
2012an Cusko hiriko UNSAAC unibertsitateko Hinantin ikerketa-taldea antolaketan parte hartu zuen Juan Cruz Tello 'Soccoo' irakaslearekin. Kitxuaren prozesamendu automatikoren lehen oinarri batzuk sortuko zituena. Lehen urrats horietan, 2011tik 2014ra bitarte adituak prestatu zituen lankidetzan Ixa taldearekin, 2012an Madrileko Kooperaziorako Ministerioko proiektu bat izan zuten, 2013an EHUrekin RUNASIMI proiektua.[40][41] Aditu horietako batzuk ziren hauek:[19]
Euskaltzaindiak euskaltzain urgazle izendatu zuen 2006ko maiatzaren 26an.[8] Informazio eta Komunikazioaren teknologien batzordean aritu izan da 2007z geroztik eta Lexikoaren Behatokia egitasmoan 2008tik.[49][50]
Komunikabideetako testuekin sortutako corpus monitore bat da, hizkuntzaren erabilera hurbiletik jarraitzeko helburua duena. Proiektua 2008. urtean jarri zuen abian Euskaltzaindiak, Andoni Sagarna euskaltzainaren zuzendaritzapean. Euskaltzaindia, Ixa Taldea, Elhuyar Fundazioa eta UZEI dira proiektuaren kideak. Urtean-urtean handituz joan da eta 2016. urtearen bukaeran 58 milioi testu-hitz zeuzkan corpusak, 2018an 65 milioi,[51] eta 2021ean 98 milioi.[52] XML lengoaian etiketatuta dago, eta TEI estandarrari jarraitzen dio.[53][54][55] Corpusa kontsultatu daiteke sarean.[56]
« | Gaur egun, hizkuntza bati buruzko ikerketak hizkuntza horren erabileran oinarritzen dira. Erabilera ezagutzeko, hizkuntza horretan idatzitako testu masa handiak biltzen dira —corpusak— eta dauzkaten hitzak, esapideak eta abar haiek dituzten ezaugarri linguistikoez markatzen dira. Lexikoaren Behatokia gaur egungo euskara nolakoa den eta nola aldatzen ari den ezagutzea ahalbidetuko digun corpusa da | » |
Euskaltzaindiaren XVII. Biltzarrean Euskaltzaindiaren beraren eskariz “Euskara (batua) ingurune digitalean: bidean ikasiXa eta etorkizuneko erronkak” izenburuko hitzaldia eman zuen biltzarreko “Euskara batuaren etorkizuneko erronkak ingurune digitalean” izeneko saioan. Ponentzia horretan laburbildu zuen berak Ixa Taldean egindako lana eta motibatu zuen Euskaltzaindia ere eragile izan behar dela honetan guztian, duen erreferentzialtasuna administrazioen aurrean baliatuz, tramiteak eta proiektuak bizkortu daitezen.[7][58][59][60][61]
Hizkuntzaren prozesamendu automatikoari buruz aritu zen aurkezpenean: hizkuntzaren tratamendua zer den, ikerkuntza eta formazioa zertan diren, arloan barruan Ixa Taldea zertan ari den (Ixa Taldean zein Euskal Herriko beste zenbait laborategi eta zentro teknologikotan) eta zertan ari diren hemengo erakundeak nahiz Europa eta Espainiakoak.[7][58]
Gero, aurrerantzean nondik jo aipatu zuen, zenbait alderdi jorratuz: testu-corpusgintza (Euskararen Erreferentzia Corpusa sortu beharra aipatu zuen, bereziki, sakabanatutako ahaleginak bateratu beharra eta edukiak ikerkuntzarako trabarik gabe zabaltzearen premia azpimarratuz), arauak eta estandarra, hiztegigintza eta terminologia, itzulpen automatikoa eta humanitate digitalak.[7][58]
Euskararen etorkizunari begira hizkuntza-teknologien arloak garrantzi estrategikoa duenez eta Europaren garapen teknologikoan hurrengo urteetan ardatz bat izango denez Euskal Herrian ere pareko plan bat eta erreferentzia-zentro bat lehenbailehen sortu beharko zela proposatu zuen. Euskarak tren hori ez galtzeko, ikerkuntza eta trebakuntza espezializatuak bultzatu behar zirela, ez zela aski euskal Herrian egiten ari zena. Gehitu zuen Euskal Herrian egokiera onean gaudela erronkari heltzeko, aurretik egindako lanean oinarrituta; baina sinetsi eta mugitu beharra dago! Euskara inguru digitalean ondo kokatzeko erreferentzia-zentro bat sortu behar zela eskatu zuen hitzaldian eta ildo horretatik bi urte baino lehen sortua izango zen HiTZ zentroa.[7][58]
Udako Euskal Unibertsitateko Informatika Sailean ere aritu izan da irakasle gisa hainbat urtez saila eratu zenetik. 1986an bertan ikergai aitzindariak landu zituen: Hizkuntza naturalaren tratamenduaz hitzaldia eman eta Adimen Artifiziala liburua argitaratu zuen.[62]
UEUko informatikako sailburua izan zen 1997tik 2000ra bitartean, Informatikari Euskaldunen Bilkurak antolatzen hasi zirenean.[63]
Aitzindaria izan zen Informatikaria euskaraz lantzen eta parte hartu zuen informatikako lehenengo hiztegien sorkuntzan, esate baterako honetan:
Euskal komunitate zientifikoaren Inguma datu-basean, berak idatzitako 50 lan baino gehiago agertzen dira.[64]
Literaturaren munduan, ipuingintza jorratu du batez ere. Zenbait sari irabazi ditu: Jokin Zaitegi itzulpengintzan; Julene Azpeitia, Augustin Zubikarai eta Tene Mujika, besteak beste, ipuingintzan; lehiaketa horietako batzuetan argitaratu izan dizkiote ipuinak, argitalpen kolektiboetan. 2010ean Donostia Hiria saria irabazi zuen, eta haren ondorioz argitaratu zioten lehen literatura liburua: Deception Island (Alberdania, 2010). 2011n, berriz, ipuin bilduma argitaratu zuen: Argi-itzalen neurria (Elkar, 2011).[65]
15 urte zituen argazkizale bihurtu zenean. Denetariko gaiak lantzen ditu argazkitan, baina gustuko ditu kaleko argazkiak, paisaiak, erretratuak eta natura.[12] Egindako argazki-erakusketen artean aipagarrienak hauek dira:[11]
2010ean Alkizako Ur Mara Elkartea lanean has zen galtzen ari ziren lanbideak berreskuratu eta dokumentatzeko. Lanketa kartatik sortu zen geroago Alkizako Fagus Alkiza interpretazio-zentroa.[92][93][94][12]
![]() |
Egile honen argitalpenei buruzko informazioa lortu dezakezu Scholian |