achtiende iew -- negentiende iew -- twintegste iewDe negentiende iew vaan de christeleke jaortèlling leep vaan 1801 tot en mèt 1900. Deze iew kinmerk ziech door e groet aontal politieke veraanderinge (revoluties en contrarevoluties), die direk voortkaome oet de gebäörtenisse in Fraankriek. Me sprik daorum soms vaan de laange negentienden iew, dee löp vaan 1789 (Franse revolutie) tot aon 1914. Neet allein op politiek gebeed, ouch op 't gebeed vaan wetensjap en kuns waor dees iew 'ne sleuteltied.
Wetensjap
Natuurwetensjappe
Veural in d'n twieden hèlf vaan d'n iew volgde de oontwikkelinge ziech snel op; väöl iewenaw vraoge woorte beantwoord en väöl dinkbeelder raakde door nui oontdèkkinge verawwerd.
Wiskunde
- 1827: Carl Friedriech Gauß publiceert zien kromme vaan Gauß.
- 1843: William Rowan Hamilton bedink de quaternione.
- 1847: George Boole sjrijf The mathematical analysis of logic, groondslaag veur de Boolesen algebra.
Minswetensjappe
- 1802: Johann Nikolaus Forkel publiceert 'n klassiek gewore biografie vaan Johann Sebastian Bach.
- 1822: Jakob Grimm formuleert, trökgriepend op ieder werk vaan häömzelf en aandere, de Wèt vaan Grimm euver de Germaanse taole.
- 1824: Jean-François Champollion publiceert euver zien oontciefering vaan de Egyptische hiërogliefe.
- 1853: August Schleicher deilt de Indogermaanse taole in volgens de (noe verawwerde) stamboumtheorie.
- 1877: Georg Wenker teikent de Benrather Linie oet.
- 1884: Guido Adler riech 't Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft op, wat me es ierste meziekwetensjappelek tiedsjrif kin zien.
Filosofie
De belaankriekste filosofie vaan de negentienden iew kaom uit de Duitse len. 't Waor veural d'n invlood vaan Immanuel Kant dee ziech deeg gelle.
- 1812: G.W.F. Hegel begint aon Wissenschaft der Logik, boe-in heer zien theorieë vaan dialektische opluffing oeterinzèt.
- 1819: Arthur Schopenhauer publiceert Die Welt als Wille und Vorstellung.
- 1867: Karl Marx bringk 't ierste deil vaan Das Kapital oet.
- 1882: Friedrich Nietzsche verklaort in Die fröhliche Wissenschaft God doed.
Oetvindinge
Väöl oontdèkkinge gedoon in d'n achtienden en negentienden iew woorte in de negentienden iew umgezat in oetvindinge. Dees oetvindinge zouwe dèks d'n invlood op 't leve ingriepend veraandere. 't Heet evels in de mieste gevalle nog jaore gedoord ietot de oetvindinge praktisch en/of betaolbaar woorte veur consumintegebruuk.
- 1804: trein
- 1822: fotografie
- 1837: tillegraaf
- 1837: 'Analytisch Mesjien': 'ne mechanische computer (allein oetgedach, neet gebouwd)
- 1838: stoumboot mèt sjreufaondrieving
- 1839: fiets
- 1868: typmesjien (ieder jaortalle meugelek)
- 1876: tillefoon
- 1877: fonograaf
- 1878: gleujlamp (talloes veurluipers bekind)
- 1882: thermische centraal
- 1886: (benzine)oto
Kunste
De negentienden iew kós diverse kunsstruiminge, dao-oonder romantiek, realisme, naturalisme en impressionisme. Groete oetzundering waor de arsjitectuur, die de gansen iew neostijle hanteerde.
- 1808: Ludwig van Beethoven sjrijf zien Symfonie nr. 5.
- 1808: Johann Wolfgang von Goethe publiceert 't ierste deil vaan ziene Faust.
- 1818: Mary Shelley publiceert Frankenstein.
- 1824: Ludwig van Beethoven sjrijf zien Symfonie nr. 9.
- 1829: Felix Mendelssohn-Bartholdy veurt veur 't iers in 'nen iew Bach zien Mattheüspassie weer op.
- 1842: Hervé sjrijf L'ours et le pacha, de ierste operèt; opkoms amusemintsmeziek.
- 1847: Emily Brontë publiceert Wuthering Heights.
- 1851: Op de ierste Wereldtentoenstèlling weurt 't Crystal Palace gebouwd, oet glaas en geetiezer.
- 1851: Herman Melville sjrijf Moby-Dick.
- 1856: Gustave Flaubert publiceert ziene roman Madame Bovary.
- 1860: Multatuli bringk Max Havelaar oet.
- 1861: Charles Dickens publiceert Great Expectations.
- 1862: In Sint-Petersbörg vörme vief componiste 't Mechteg Hemfelke.
- 1874: Nao aonleiing vaan 'n expositie mèt oonder mie werk vaan Claude Monet weurt veur d'n ierste kier vaan impressionisme gesproke.
- 1876: Der Ring des Nibelungen geit es compleet werk in premièr.
- 1885: Vincent van Gogh sjèldert De aardappeleters.
- 1889: In Paries weurt de geetiezeren Eiffeltorie gebouwd veur de Wereldtentoenstèlling vaan dat jaor.
Sport
Sport woort in de negentienden iew veur 't iers e rillevant maotsjappelek versjijnsel. In d'n twieden hèlf vaan dezen iew woorte, mèt naome in Ingeland, diverse sporte veur 't iers vasgelag.
- 1829: Ierste Boat Race op de Theems.
- 1830: Oontstoon rugby.
- 1833: In Silchar, Assam (Brits-Indië) weurt de ierste poloclub opgeriech.
- 1839: Ierste Grand National.
- 1857: De National Association of Base Ball Players, 't ierste verboond vaan hoonkbalspeulers, weurt opgeriech.
- 1863: Opriechting vaan de Football Association; begin voetbal wie me dat noe kint.
- 1872: Ierste voetbalinterland; tösse Ingeland en Sjotland (0-0).
- 1879: Pim Mulier riech de Haarlemsche Football Club op, de ierste voetbalclub in Nederland. Pas in 1883 weurt op association-regels euvergegaange.
- 1880: Opriechting Royal Antwerp FC, algemein gezeen es de ierste voetbalclub in 't Belsj.
- 1882: The Ashes, 'n serie cricketmatche tösse Ingeland en Australië, weure veur 't iers gespäöld.
- 1889: Ierste voetbalkampioensjap in Nederland.
- 1895: Splitsing tösse rugby league en rugby union.
- 1896: Ierste modern Olympische Speule, gehawwe in Athene.