Onderduiken betekende tijdens de Tweede Wereldoorlog dat men zich vaak voor langere tijd verborg om niet door de politie of Duitsers te worden opgepakt. Op het hoogtepunt waren er alleen al in Nederland ruim 350.000 mensen ondergedoken.[1]
De website Joods Monument[2] geeft als definitie:
In totaal had Nederland op het hoogtepunt van de onderduik eind september 1944, na de Spoorwegstaking, ruim 350.000 onderduikers – naar alle waarschijnlijkheid binnen bezet Europa een absoluut recordpercentage. Na de April-meistakingen in 1943 lag dit aantal in ieder geval al rond de 300.000 personen.[1]
Aanvankelijk doken vooral Joden onder, zoals de familie Frank met hun dochter Anne Frank. Vaak waren het ook niet-Joodse mensen die een goede reden hadden om arrestatie door de Duitse bezetters te vrezen.
Vele duizenden mannen die opgeroepen werden voor de Arbeitseinsatz (dwangarbeid in Duitsland) doken onder, omdat zij niet voor de Duitse bezetter wilden werken. Degenen die toch gingen, konden gewond raken of sterven door geallieerde luchtaanvallen, waar soms per keer zo'n duizend bommenwerpers aan meededen. De reden voor de Arbeitseinsatz ligt in het feit dat het overgrote deel van de Duitse mannelijke bevolking aan het front aan het vechten was. Daarom moesten elders, uit de bezette gebieden, arbeiders gehaald worden.
Wie openlijke kritiek durfde te uiten op de Duitse bezetter moest ook onderduiken. Priesters, kunstenaars en schrijvers die het niet eens waren met de Duitsers doken onder. Wie dat niet deed, kon worden opgepakt en naar een concentratiekamp worden afgevoerd.
Ook verzetsstrijders waren soms genoodzaakt om onder te duiken.
Onderduikers kwamen in golven:
Over het algemeen was het extra moeilijk Joden onder te brengen tot medio 1943, toen door toegenomen Duitse terreur vrijwel elke Nederlander kon beseffen dat Joden deze hulp het hardst nodig hadden. Een verzwarende omstandigheid voor Joden was, dat de meerderheid van bijvoorbeeld de Amsterdamse Joden arm was, en zij dus niet konden betalen voor onderduik, terwijl betalen niet ongebruikelijk was, vooral in het begin.
Verder stonden op het herbergen van Joden steeds strengere straffen, terwijl er ook speciaal op Joodse onderduikers werd gejaagd door onder meer de Kolonne Henneicke en leden van de Landstorm van de NSB. Jodenjagers kregen een premie van ƒ 7,50, en later zelfs meer, het zogenaamde 'kopgeld'.
Voor Joodse kinderen werden aparte onderduikacties opgezet, onder meer door:
Ongeveer 25.000 Joden hebben door onder te duiken de oorlog kunnen overleven. Onder hen was ook een relatief groot aantal (gevluchte) Duitse Joden, omdat zij over het algemeen door hun kennis van de Duitsers een beter idee hadden van de repressie die dezen zich voornamen, en omdat zij vaak beter opgeleid en welgestelder waren.
Er waren bij het onderduiken problemen, zoals uitbuiting en afpersing van Joden, ernstige problemen in de relatie tussen onderduikers en gastheren. In een enkel geval heeft dat geleid tot de gewelddadige dood van de onderduiker, zoals in het geval waarbij de Amsterdamse cineast Louis van Gasteren betrokken was. Een aantal malen hebben zelfs Joden geholpen Joodse onderduikers aan te geven, zoals bijvoorbeeld de jodin Ans van Dijk heeft gedaan, de enige vrouw die na de oorlog in Nederland wegens collaboratie gefusilleerd is. Uit het boek Vogelvrij van Sytze van der Zee uit 2009 bleek echter dat er veel meer Joodse verraders waren geweest dan tot op dat moment bekend was.
Onderduiken was geen sinecure: vaak waren de leef- en hygiënische omstandigheden in de bossen en watergebieden bar slecht en was men overgeleverd aan de kou en de elementen. Weer anderen moesten voordat zij onderdoken in de nacht door de bossen vluchten met onvoldoende beschermende kleding. De ruimte die een onderduiker ter beschikking had, was vaak zeer beperkt: een afgeschutte zolder, een kelder, en als plaats om zich te verbergen bij huiszoekingen vaak een verborgen kast, niet groter dan een hondenhok. In 2009 werd in Hilversum nog een dergelijke bergplaats (her)ontdekt.[3] De families die onderduikers in het geheim een dak boven hun hoofd gaven deden dit met gevaar voor eigen leven. Daarom was het absoluut noodzakelijk dat iedereen die erbij betrokken was volledig zweeg over deze onderduikers. Eén enkel woord dat uitlekte kon bij de Duitsers (Gestapo of SD) terechtkomen, met alle gevolgen van dien.
Voor de Nederlandse onderduikers betekende het onderduiken vaak ook dat zij ook een vervalst persoonsbewijs op zak moesten hebben. Anders kon men bij willekeurige razzia's van de Duitsers door de mand vallen. Dit gold voor zover men het waagde de straat op te gaan, maar vele onderduikers brachten dag in dag uit binnenshuis door. Met een vals persoonsbewijs was men er nog niet, want dit betekende dat men ook een andere distributiestamkaart en distributiebonnen moest krijgen. Het Nederlandse verzet zorgde hiervoor door overvallen te organiseren op zogeheten distributiekantoren. Hier werden dan bonnen en (blanco) stamkaarten gestolen en die werden dan vervolgens via bepaalde kanalen aan de onderduikers gegeven. Wie immers geen stamkaart en distributiebonnen had, kon geen voedsel of andere producten kopen.
Na de oorlog bleek dat het dorp Aalten waarschijnlijk de meeste onderduikers per hoofd van de bevolking heeft geherbergd: 2500 op een bevolking van 13.000.[4] Ook elders in Oost-Nederland zaten veel onderduikers. Er was zelfs een onderduikerskamp, Kamp Bernhard, waar Duitse krijgsgevangenen tijdens de oorlog werden vastgehouden..
Daarnaast waren populair:
Zie Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers voor het hoofdartikel over dit onderwerp.De Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) was de voornaamste organisatie die onderduikers hielp met vooral adressen en papieren. Gedurende de Duitse bezetting van Nederland was de LO tevens de grootste en voornaamste verzetsbeweging. De organisatie kwam pas in 1943 goed van de grond en heeft veel onderduikers (joodse en niet-joodse) geholpen. Zij zorgde voor zowel onderduikadressen als bonkaarten, nodig voor de voeding van de onderduikers. Deze kaarten kwamen vaak van de Landelijke Knokploegen (LKP), de gewapende afdeling van de LO. De LO organiseerde zelfs onderduikbeurzen, waar het aanbod en de vraag werden verdeeld. Vaak vroegen onderduikgastheren om onderduikers met een bepaald geloof, of om louter kinderen, of om wel of geen Joden. De LO was per provincie en soms daarbinnen per religieuze confessie verdeeld. Succesvol was de „Roomse” of Limburgse Onderduikorganisatie bijvoorbeeld voor het onderduiken en anonimiseren van joodse kinderen en joodse oorlogswezen die in internaten, ziekenhuizen en kloosters konden worden ondergebracht als evacués of 'aansterkende familieleden'.
Zie Nationaal Steun Fonds voor het hoofdartikel over dit onderwerp.Het Nationaal Steun Fonds (NSF) was de verzetsorganisatie die het verzet en onderduik voor het grootste deel financierde. Het NSF werd geleid door Walraven van Hall (de bankman) en Iman Jacob van den Bosch (de marineman).[5] Zij sloten leningen af bij banken en particulieren. De Nederlandse regering in Londen stond garant voor naoorlogse terugbetaling. In oktober 1944 werd Van den Bosch bij het crematorium op kamp Westerbork gefusilleerd en in januari 1945 werd Van Hall in Haarlem opgepakt en gefusilleerd.