Krytyka. Kwartalnik polityczny – pierwszy niezależny kwartalnik polityczny w powojennej Polsce. Ukazywał się w latach 1978–1994, łącznie wydano 45 numerów^[1]. Pismo nawiązywało do tradycji polskiej lewicy niekomunistycznej^{[potrzebny przypis]}. W redakcji m.in. Miklós Haraszti i Václav Havel. Ukazały się tu m.in. teksty Józefa Kuśmierka „O czym wiedziałem” i Václava Havla – „Siła bezsilnych”. Pierwszą publikacją o charakterze czysto literackim, a nie politycznym był „Traktat poetycki. Traktat moralny” Czesława Miłosza^[2].

Początki

Pierwszy numer (1/2) ukazał się w lipcu 1978 r.

Pierwszy zespół redakcyjny

Opublikowany – w numerze 2. – skład zespołu redakcyjnego to^[3][4]:

• Stefan Starczewski – redaktor naczelny^[1]
• Stanisław Barańczak
• Konrad Bieliński
• Miklós Haraszti (Węgry)
• Václav Havel (Czechosłowacja)
• Jacek Kuroń
• Jan Lityński
• Adam Michnik
• Jan Walc
• Roman Wojciechowski^[5].

Do współzałożycieli należał również: prof. dr hab. Jan Kofman (później, od nr. 26 (1987) do końca istnienia redaktor naczelny). W składzie redakcji pojawiał się od nru 6 pod pseudonimem Włodzimierz Mart^[3]. Od 1979 r. do końca istnienia pisma współpracownikiem redakcji (od 1990 r. członek zespołu redakcyjnego) był Jan Cywiński^[6]. Od samego początku w redakcji pracowały również osoby, które ujawniły się dopiero na fali Solidarnościowej „odwilży”.

Druk i nakład

Krytyka miała początkowo format A4 (wysokość 30 cm). Miała miękką oprawę. Od numeru 10/11 – miała zmienny format, od numeru 32/33 – format A5 (wysokość 21 cm). Numery 1/2 – 32/33 ukazywały się w podziemiu^[1]. Wydawca numerów od 1/2 do 6 nie był ujawniony. Później przyznała się do tego NOWA. NOWA wydrukowała numery: 1–12, 19–21 i 23–32. Wydawnictwo „Krąg” – numery 13/14, 15, 17. Od nr. 34/35 ostatnie numery były wydawane przez Wydawnictwo „Krytyka” i NOWA^[1]. Po 1989 r. wydawcami Krytyki były również inne wydawnictwa.

W 1979 r. nakład Krytyki wynosił 2–3 tys. egzemplarzy^[7]. Wśród drukarzy NOWEJ byli m.in.: Adam Grzesiak, Ryszard Latecki, Stanisław Łukaszczyk, Roman Wojciechowski^[8].

Krytyka ukazywała się również na Zachodzie. Była przedrukowywana w Londynie nakładem Wydawnictwa Aneks.

Niektóre numery były przedrukowywane przez inne wydawnictwa, np. nr 26 (1987) został przedrukowany przez Wydawnictwo Kwadrat w Toruniu (we współpracy z NOWĄ)^[9].

1980–1981

Opublikowany (w numerze 8., w 1981 r.^[10]) skład zespołu redakcyjnego był następujący:

• Stanisław Barańczak
• Marek Beylin
• dr Mirosława Grabowska (była członkiem redakcji w latach 1982–1989)
• Jan Kofman
• Piotr Łukasiewicz
• Adam Michnik
• Robert Mroziewicz (w latach 80. był zastępcą redaktora naczelnego)
• Stefan Starczewski
• Rafał Zakrzewski (był członkiem redakcji w latach 1980–1991)^[11].

Od początku istnienia do ogłoszenia stanu wojennego ukazało się 9 numerów. Numer 10/11 datowany na jesień 1981 r. ukazał się w maju 1982 r.

Lata 1982–1989

W stanie wojennym siłą napędową redakcji był Jan Kofman (red. nacz. 1982–1995). Współpracował bardzo ściśle z NOWĄ, która była głównym wydawcą kwartalnika i książek Biblioteki Krytyki, a także z Kręgiem (z Andrzejem Chojnowskim i Andrzejem Rosnerem), wydawcą niektórych numerów kwartalnika i części publikacji serii wydawniczej sygnowanej przez Krytykę. Po wpadce redakcji, od czerwca do listopada 1985 aresztowany (wraz z Mirosławą Grabowską i Robertem Mroziewiczem). W ścisłym kierownictwie NOWEJ w 1985–1991^[12].

Od 1984 r. jedną z współpracujących redaktorek była Elżbieta Matysiak (redaktorka NOWEJ od 1983)^[13].

W drugiej połowie lat 80. związał się z Krytyką m.in. dr Andrzej Kopacki.

Po 1989 r.

W ostatnim okresie działania Krytyki do zespołu redakcyjnego dołączył m.in. dr Jarosław Krawczyk.

Autorzy i współpracownicy

W Krytyce publikowali m.in. Marian Brandys^[14], Jan Józef Lipski^{[potrzebny przypis]}, Jerzy Jedlicki, Michał Jagiełło^[15], Milan Kundera, Krzysztof Pomian^{[potrzebny przypis]}, Andrzej Werner^[16].

Przykładowo w 38. numerze Krytyki publikowali: Jan Kofman, Adam Michnik, Marek Beylin, Tadeusz Szawiel, prof. dr hab. Piotr Gliński, Radosław Markowski, Sergiusz Kowalski, Krzysztof Wolicki, Jolanta Baluch i Jonathan Luxmoore, Rudolf L Tőkés, Drago Jančar, Jerzy Kopania, Sławomir Mazurek, Irena Grudzińska-Gross, Andrzej Werner, Andrzej Kopacki, Michael Bernhard, Jarosław Krawczyk, Anda Rottenberg, Magdalena Ujma, Piotr Kosiewski.

Spis numerów i liczby stron

1978: 1/2 (w lipcu ukazał się pierwszy numer z nadrukiem „lato”), 3

1979: 4, 5 (130 stron)

1980: 6, 7

1981: 8, 9, 10/11

1982: 12

1983: 13/14 (250 stron), 15 (275 stron), 16 (273 strony)

1984: 17 (211 stron), 18

1985: 19/20 (354 stron)

1986: 21

1987: 22, 23, 24, 25, 26

1988: 27, 28/29 (238 stron), 30

1989: 31

1990: 32/33 (286 stron)

1991: 34–35 (408 strony), 36, 37 (260 stron)

1992: 38 (272 strony), 39 (288 stron)

1993: 40, 41/42

1994: 43, 44/45^[1].

Niektóre artykuły

• nr 1/2:
  • Jan Drewnowski – Kapitulacja ideologiczna i ofensywa polityczna, strony 99–105
  • Jan Drewnowski – Nie taka dyskusja jest potrzebna, strony 105–129
• nr 3:
  • Jacek Kuroń – W stronę demokracji
  • Łukasz Socha (pseudonim Marii Turlejskiej) – Polityka zagraniczna Związku Radzieckiego a Polska (lato 1941 – jesień 1944)
• nr 4:
  • Antoni Zambrowski – List do redakcji Krytyki, strony 104–107
  • Marian Klecha – Dialog wrony i skowronka, strony 107–108
  • Wacław Pański (pseudonim Jerzego Holzera) – PPS w latach 1944–48
• nr 5:
  • Václav Havel – Siła bezsilnych
  • artykuły Kisielewskiego, Jana Kielanowskiego, Jana Lityńskiego, Adama Michnika, Bogusława Sonika
• nr 6:
  • Łukasz Socha (pseudonim Marii Turlejskiej) – O prawach i bezprawiu w Polsce lat 1944–1948, strony 80–98
• nr 7:
  • Józef Tischner – W imieniu laickiej lewicy, strony 142–149
  • Leon Grosfeld – Polskie aspekty stosunków niemiecko-sowieckich w przededniu i pierwszym okresie II wojny światowej
• nr 8:
  • Jarosław Ulicki (pseudonim) – Wojna zimowa, strony 124–140
  • Łukasz Socha (pseudonim Marii Turlejskiej) – Z archiwum Bolesława Bieruta, strony 51–88
• nr 10/11
  • Jacek Kuroń – Zło które czynię, strony 158–167
  • Wiktor Kulerski – Los kościuszkowca, strona 205
• nr 12
  • Edyta Podolska (pseudonim) i Zdzisław Imielnicki (pseudonim) – Spisek przeciw prawdzie czyli techniki przemocy propagandowej, strony 71–84
• nr 13/14
  • Adam Michnik – Rozmowa w Cytadeli
  • Łukasz Socha (pseudonim Marii Turlejskiej) – Skazani na śmierć i ich sędziowie, strony 101–159
  • Paryski afisz sprzed 50 lat^[17]
• nr 15:
  • Adam Michnik – List z Mokotowa
  • Jan Morawski – System władzy: kryzys i reprodukcja systemu
  • Jan Skir – Reforma gospodarcza po roku – kilka refleksji
  • Antoni Pergod – Czy tak się stać musiało? (Kryzys realnego socjalizmu w Polsce)
  • Ireneusz Krzemiński – KOR w oczach związkowców ’80
  • Janusz Sobczak, Piotr Lewicki – Wschód
  • Andrzej Marek – Z dziejów walki Ukraińców w Rosji o niepodległość
  • Aniela Steinsbergowa – „Protokoły mędrców Syjonu”
  • Abel Kaiser – Żydzi a komunizm
  • Wiktor Kulerski – Marsz
  • Roman Zimand – Gatunek: podróż
  • Paweł Haartman – Kuśmierek o Czechosłowacji
  • Andrzej Płatek – Opozycjochamy
  • Maciej Janowski – Czy literatura stanu wojennego?
  • ZeY (pseudonim Krzysztofa Wolickiego) – uwagi o przeciwniku
  • Nikodem Janicki – Do Autora artykułu „Skazani na śmierć i ich sędziowie”
• nr 17:
  • Tadeusz Aleksandrowicz – Wspomnienie o mecenasie Ludwiku Cohnie,
  • Jadwiga Staniszkis – W trzy lata po sierpniu
• nr 34/35
  • Bronisław Geremek – Marc Bloch: historyk i obywatel, strony 247–267
• nr 37:
  • Jan Kofman – Komentarz na długą zimę
  • Adam Michnik – Diabeł naszego czasu
  • Piotr Łukasiewicz – Polacy są w złym humorze
  • Mirosława Grabowska – System partyjny – w budowie
  • Tomasz Żukowski – Trzecia siła (o partii „X” i Stanie Tymińskim)
  • Eugeniusz Górski – Przewodniczek po demokracji (Hiszpania w 1977 i Polska w 1991)
  • Przyczynek do prehistorii puczu (za biuletynem Tri z 19–21 sierpnia 1991)
  • Socjologowie radzą: śmielej! (za biuletynem Tri z 19–21 sierpnia 1991)
  • Dialogi z Rosjanami (Natalia Bryżko, Jewgienij Kożokin, Arkadij Muraszow, Aleksiej Miller, Olga Jarcewa)
  • Bolesław Sulik – Ostatnie dni Swierdłowska (film All Change for Sverdlovsk; Jekaterinburg)
  • Janusz Radziejowski – „Zarozumiałe, lekkomyślne plemię”. Obraz Polaków w publicystyce rosyjskiej od powstania styczniowego do I wojny światowej
  • Andrzej Drawicz – Przełom (literatura rosyjska w końcu lat 80.)
  • Hermann Rauschning – Rozmowy z Hitlerem (fragmenty książki: Gespräche mit Hitler. 1940 – tłum. Andrzej Kopacki)
  • Czesław Miłosz – Opowieści pana Guze (Zygmunt Guzé; rodzina Miłoszów na Białorusi)
  • Jerzy Jedlicki – Ten staroświecki Jan Józef [Jan Józef Lipski]
  • Jeffrey Goldfarb – Obszary posttotalitaryzmu (tłumaczenie fragmentów książki: Beyond Glasnost. The Post-totalitarian Mind, 1989)
  • Andrzej Werner – Fin de quoi?
  • Janina Zakrzewska – O potrzebie i możliwości dyskusji nad prawem (Lech Falandysz: Ja i moje prawo. Warszawa: Wydawnictwo Kos; Helsińska Fundacja Praw Człowieka, 1991)
  • Tadeusz Szawiel – Spór historyków (Historikerstreit. Spór o miejsce III Rzeszy w historii Niemiec. Londyn: Aneks, 1990. ISBN 0-906601-79-7)
  • Krystyna Śreniowska – Mechanizm bomby (Marcin Kula: Narodowe i rewolucyjne. Londyn, Warszawa: Wydawnictwo Aneks; Biblioteka Więzi, 1991)
  • Elżbieta Wolicka – W mateczniku kolekcjonerów, miłośników i ciekawskich (Krzysztof Pomian: Collectionneurs, amateurs et curieux. Paris – Venise: XVIe-XVIIIe siècle. Gallimard, 1987)
  • Jarosław Krawczyk – Procent od kontemplacji
  • Maria Poprzęcka – Kobieta i sztuka. Na marginesie wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie (Artystki polskie)
  • Magdalena Ujma – Dotknąć skrawka rzeczywistości (Polska – Czas – Sztuka, Zachęta, marzec 1991)
  • Andrzej Kopacki – Wyjeżdżając z leśnej przecinki
  • Krzysztof Wolicki – Polska normalna
• nr 38:
  • Piotr Kosiewski, Ja chudożnyk
• nr 40:
  • Krystyna Kersten – Rok 1956 – punkt zwrotny.

Biblioteka kwartalnika politycznego Krytyka

Z Krytyką była związana również jej Biblioteka. Redaktorem serii Biblioteki Kwartalnika Politycznego Krytyka (ok. 40 książek z zakresu historii najnowszej, nauk społecznych, publicystyki politycznej) był Jan Kofman.

Niektóre pozycje Biblioteki kwartalnika politycznego Krytyka

• Jerzy Holzer – „Solidarność” 1980–1981. Geneza i historia, Warszawa, 1983, Krąg, 244 strony
• Adam Michnik – Ugoda, praca organiczna, myśl zaprzeczna, Warszawa, 1983, NOWA, 213 stron
• Václav Havel – Eseje polityczne, Warszawa, 1984, Krąg, 85 stron
• Krystyna Kersten – Narodziny systemu władzy, Polska 1943–1948, Warszawa, 1984, 358 stron
• Jacek Kuroń – Zło, które czynię, NOWA, 1984, 153 strony
• Adam Michnik – Niezłomny z Londynu i inne eseje: lektury więzienne, NOWA, 1984, 181 stron
• Karl Rajmund Popper – Nędza historycyzmu, Z dodaniem fragmentów autobiografii, Warszawa, 1984, Krąg, 220 stron
• Jean-Francois Steiner – Warszawa powstanie 44, Warszawa, 1984, Krąg, 157 stron
• Boris Georg’evič Bażanow – Byłem sekretarzem Stalina, NOWA, 1985, 191 stron
• Adam Michnik – Z dziejów honoru w Polsce, NOWA, 1985, 191 stron
• Zatajony dokument: raport Komisji KC KPCz o procesach politycznych i rehabilitacjach w Czechosłowacji w latach 1949–1968, Warszawa, 1985, Krąg, 173 strony
• Maria Turlejska (pod pseudonimem Łukasz Socha) – Te pokolenia żałobami czarne…: skazani na śmierć i ich sędziowie 1944–56, Warszawa, 1986, NOWA, 328 stron
• Adam Michnik – Takie czasy: rzecz o kompromisie, Warszawa, 1986, NOWA, 102 strony
• Gomułka i inni. Dokumenty z archiwum KC 1948–1982, wstęp, wprowadzenia i przypisy J. Andrzejewski (pseudonim Andrzeja Paczkowskiego), Warszawa, 1986
• John Bierman – Saga o Raoulu Wallenbergu (tłum. Maria Łyszewska), Warszawa, 1987, NOWA, 71 stron
• Artur Gerard London – Byłem członkiem bandy Slánský'ego (tłum. Sławomir Klimaszewski), Warszawa, 1987, NOWA, 164 strony
• Karl Rajmund Popper – Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. T. 1: Urok Platona. (tłum. Tadeusz Korczyc), NOWA, 1987, 314 strony
• Karl Rajmund Popper – Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. T. 2: Wysoka fala proroctw. : Hegel, Marks i następstwa, (tłum. Tadeusz Korczyc), NOWA, 1987, 354 strony
• Berlin 1953, (wybór i wstęp Emil Ast), Warszawa, 1988, NOWA, 41 stron
• Leon Grosfeld – Polskie aspekty stosunków niemiecko-sowieckich w okresie międzywojennym, Warszawa, 1988, NOWA, 43 strony
• Veljko Mićunović – Dziennik moskiewski – 1956, Warszawa, 1988,
• Hanna Arendt – Korzenie totalitaryzmu, t.1. (tłum. Daniel Grinberg (cz. 1, 3), Mariola Szawiel (cz. 2)), Warszawa, 1989, NOWA, 265 stron
• Hanna Arendt – Korzenie totalitaryzmu, t. 2: Przypisy, bibliografia, indeks, (tłum. Daniel Grinberg (cz. 1, 3), Mariola Szawiel (cz. 2)), Warszawa, 1989, NOWA, 265 stron
• Jadwiga Staniszkis – Ontologia socjalizmu, Warszawa, 1989, NOWA
• Krystyna Kersten – Jałta w polskiej perspektywie, Warszawa, 1989, NOWA i Aneks, 260 stron
• Norman Podhoretz – Krwawe skrzyżowanie (tłum. Blanka Kuczborska), Warszawa, 1989, NOWA
• Karl Rajmund Popper – Nędza historycyzmu, Z dodaniem fragmentów autobiografii, Warszawa, 1989, Krąg, wyd. 2, 220 stron
• Jan Walc – Wybieranie, Warszawa, 1989, Oficyna Wydawnicza „Pokolenie”, 269 stron
• Max Weber – Polityka jako zawód i powołanie, Warszawa, 1989, NOWA, 140 stron
• Krzysztof Wolicki (pod pseudonimem ZeY) – Przeciw lamentowi i realizmowi na kacu, Warszawa, 1989, Krąg, 131 stron
• Pierre Hausner – Świat epoki Jałty. Szkice polityczne, Warszawa, 1990, In Plus, 144 strony
• Jacek Kuroń – Wiara i wina: do i od komunizmu, Warszawa, 1990, NOWA, wyd. 3, 371 stron
• Winicjusz Narojek – Socjalistyczne „welfare state”. Studium z psychologii społecznej Polski Ludowej, Warszawa, 1991, PWN
• Andrzej Werner – Pasja i nuda, Zbiór esejów m.in. o Stanisławie Brzozowskim, eseistyce Czesława Miłosza, twórczości Konwickiego, Warszawa, 1991, NOWA, Str. 228, ISBN 83-7054-020-1
• Krystyna Kersten – Polacy, Żydzi, Komunizm: Anatomia półprawd 1939–68, Warszawa, 1992
• Ernest Skalski – Błąd, Warszawa, 1992, NOWA.

Nagrody

Redakcja Krytyki dostała nagrodę kulturalną „Solidarności” w 1985 r. „różnorodność i wysoki poziom publicystyki”.

Redakcja „Biblioteki Kwartalnika Politycznego Krytyka” dostała nagrodę kulturalną „Solidarności” w 1988 r. za wydanie książki Karla R. Poppera „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie”^[18].

Ciekawostki

Krytyka była jednym z 9 tytułów, których okładki zostały zaprezentowane w bloczku znaczków podziemnych „Polskie Państwo Podziemne. Prasa Niezależna 1976–1984” wydanym przez Fundusz Grup Oporu RKW NSZZ „Solidarność” Region Mazowsze (Format bloku: 17,5 cm x 16 cm, druk ręczny sitowy)^[19].

Zobacz też

Andrzej Friszke (red.), Solidarność podziemna 1981–1989, Instytut Studiów Politycznych PAN, Stowarzyszenie „Archiwum Solidarności”, Warszawa, 2006.