OGPU (ros. ОГПУ), Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (ros. Объединённое государственное политическое управление, trb. Objedinionnoje gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije)[1] – służba specjalna, policja polityczna, zajmująca się wywiadem, kontrwywiadem, w tym wojskowym, bezpieczeństwem wewnętrznym, kontrolą granic działająca w ZSRR w latach 1923–1934, z przekształcenia GPU w związku z powstaniem ZSRR.
Ze względu na wrogość społeczeństwa Rosji sowieckiej wobec Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Czieriezwyczajka, Czeka), ustabilizowanie władzy bolszewików i stopniową pacyfikację sytuacji wewnętrznej w kraju, na IX Wszechrosyjskim Zjeździe Rad, 28 grudnia 1921 ogłoszono decyzję o rozwiązaniu Czeki, a w jej miejsce powołano nową instytucję o tym samym zakresie działań pod nazwą Państwowy Zarząd Polityczny (GPU). Zmiana miała charakter propagandowo-kosmetyczny wobec zachowania przez GPU uprawnień Czeka i przejęcie w całości aparatu i kadr Czeki. Instytucję powołano formalnie 2 lutego 1922, zaś po powstaniu ZSRR (grudzień 1922) przekształcono 15 listopada 1923 w OGPU, co oznaczało Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (OGPU), podlegający Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR. Jako GPU były odtąd określane oddziały OGPU w republikach ZSRR, podporządkowane centrali OGPU.
Zadania GPU, następnie OGPU, polegały na zwalczaniu szpiegostwa i działalności kontrrewolucyjnej na terenie Rosji bolszewickiej, i za jej granicami. Kontroli Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego podlegały również więzienia i obozy koncentracyjne (łagry) (od 1929 w systemie Gułagu).
OGPU wzmocniono jednostkami wojskowymi z prawem poboru i wyboru kandydatów (przed wcieleniem do nowej instytucji rozpracowywanych operacyjnie). OGPU otrzymało prawo wydawania wyroków (w tym wyroków śmierci, które funkcjonariusze zazwyczaj sami wydawali i wykonywali), otrzymało także kontrolę tajnej korespondencji. Zakres działań i zadania zostały znacznie rozszerzone w stosunku do zadań Czeka. Dekretem z 9 lutego 1922 przedstawiono zadania OGPU:
Kierowniczym organem OGPU było kolegium, na jego czele stał przewodniczący z prawami Komisarza Ludowego (ministra), którego powoływał Centralny Komitet Wykonawczy.
W skład kolegium wchodziło dwóch zastępców oraz 13 szefów zarządu głównego; centrala OGPU mieściła się w Moskwie przy pl. Łubiańskim (tzw. Łubianka).
Przewodniczącym Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego był Feliks Dzierżyński, który obejmował owo stanowisko aż do śmierci w 1926.
Zastępcą Dzierżyńskiego, a następnie kolejnym szefem OGPU był Wiaczesław Mienżynski. Jego zastępcami byli Gienrich Jagoda oraz Michaił Trilisser, który sprawował stanowisko szefa Wydziału Zagranicznego – I Zarządu Głównego.
Aby sprostać zadaniom powierzonym przez kierownictwo partii bolszewików, OGPU posiadało odpowiedni aparat, składający się z części cywilno-politycznej i wojskowej (złożonej z oddziałów specjalnych, których liczbę określała Sowiecka Rada Obrony i Pracy).
Struktura OGPU wyglądała następująco –
Terytorialnie OGPU składało się z 12 okręgów:
Każdy z okręgów podlegał kontroli Moskwy.
Do służby w OGPU wybierano ludzi pewnych, wcześniej sprawdzanych i umiejących pisać i czytać (nie zawsze przestrzegano tej procedury poboru), byli oni lepiej wyposażeni uzbrojeni i przeszkoleni od żołnierzy regularnych jednostek Armii Czerwonej.
W 1925 służbę w Zjednoczonym Państwowym Zarządzie Politycznym pełniło –
Funkcjonariusze OGPU pełnili także służbę wartowniczą na Kremlu, osłaniali działaczy partii i rządu oraz ochraniali ważniejsze obiekty w ZSRR.
Funkcjonariusze OGPU, na rozkaz Józefa Stalina przystąpili do narzucania kolektywizacji w latach 1929–1934, co doprowadziło do zaplanowanego głodu. Wykazali się wtedy dużą brutalnością wobec chłopów i ich rodzin, masowo mordując całe rodziny i paląc całe wsie.
Po śmierci szefa Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego OGPU, Wiaczesława Mienżynskiego, w maju 1934, OGPU zostało poddane gruntownej przebudowie i 10 lipca 1934 już jako Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego – GUGB, zostało włączone do NKWD ZSRR, pod przewodnictwem Gienricha Jagody.
.svg)