Martina Franghe comune | |
---|---|
Martina Franghe – Stemme
| |
Localizzazione | |
State | Itaglie |
Reggione | Pugghie |
Provinge | Tarde |
Amministrazione | |
Sinnache | Frangische Ancona (cendre-sinistre) da 'u 20/05/2012 |
Territorie | |
Coordinate | 40°42′00″N 17°20′00″E |
Altitudine | 431 m s.l.m. |
Superficie | 299,72[1] km² |
Crestiàne | 49 338[2] (30-09-2014) |
Denzetà | 164,61 ab./km² |
Fraziune | San Paole, Monde Fellone, Lamia Vecchie, Specchia Tarandine, Ortolini, Carpari, Gemma, Pergolo, Capitole, Pianelle, Cappuccine, Papadumineche, Nigri, Motolese, Monde Ilarie, Baratta, Monde d'u Duche, Madonne de l'Arche, 'Spedale, Mondetulie, 'Nfarinate |
Comune 'nzeccate | Alberobbelle (BA), Ceglie Messapeche (BR), Cisternino (BR), Crispiano, Locorotondo (BA), Mazzafre, Motele, Ostuni (BR), Villa Castidde (BR), Vurtàgghie. |
Otre 'mbormaziune | |
Cod. postale | 74015 |
Prefisse | 080 |
Fuse orarie | UTC+1 |
Codece ISTAT | 073013 |
Cod. catastale | E986 |
Targhe | TA |
Cl. sismiche | zone 4 (sismicità assaije vasce)[3] |
Cl. climatiche | 1844 |
Nome javetande | martenise |
Patrone | San Martine e Sanda Comasia |
Sciurne festive | 11 novemmre |
Cartografije | |
Posizione de Martina Franghe a 'u 'nderne d'a Provinge de Tarde | |
Site istituzionale | |
Martina Franghe o Martina (in tagliàne Martina Franca o Martina, in dialette martinese Martënë) éte 'nu comune tagliáne de 49.760 [4] crestiáne da Provinge de Tarde, jndr'à Pugghie. Assaije famose pu festivàl musecale d'a Valle d'Itria, nasce sus a le propaggine meridionale d'a Murge, a 'u confine 'mbrà le provinge de Tarde, Brinnese e Bari.
Mise sus a le colline sud oriendale d'a Murge, jndr'à 'na posizione ca offre splendide vedute sus a Valle d'Itria, se iacchie a n'altitudine de 431 mt s.l.m. e copre 'na superficie de 295 km2, resultanne a 'u 39° poste pe ordine de estenzione 'mbrà le comune tagliàne.
'A faune jè caratterizzate da 'a presenze de cunigghie, volpe, rizze, pettirusse, falche e 'nu sbuènne de rapace notturne (civette, gufe, assiole e barbagiuanne), a parte a 'n'otra comunitate 'mbortande de pipistrelle ('mbrà le quale, a parte le specie cchiù comune, pure 'u Rhinolophus hipposideros, 'u Rhinolophus ferrumequinum e 'u Rhinolophus mehelyi famose pa caratteristeche capacitate de Ecolocalizzazione), chiste mammifere delicate e piccinne ca iacchiane refugge jndr'à le numerose grotte d'u monde, se revèlane ingredibbilmende utile purcé eliminescene le 'nzette nocive pe l'agricolture e, condribbuiscene a mandenè integre 'u fragile ecosisteme naturale a parte ca sonde indice de 'n'habitat incontaminate e ricche de acque.
'A flore se combone de tratte de vosche e de macchie mediterranèe addò cresce spondaneamende 'u funghe cardongelle, alternate a olivete e vignete 'mbrà le quale 'u Verdeca, 'u Vianghe d'Alessano e 'u Primitive Tarandine[5].
Jndr'à l'agre atturne sonde presende 'nu sbuènne de grotte. Jndr'à frazione de Monde Fellone de notevole rilevanze archeologgeche resultane 'a Grotte Cuoco e 'a Grotte Monde Fellone[6].
'U termine Martina derive da 'a devozione de le javetande ggià da 'u Mille a San Martine de Tour, infatte 'u primitive 'nzediamende d'a cetate nascìe sus a 'u monde ditte appunde San Martine, invece l'aggettive Franghe avenìe aggiunde da Filippo I d'Angiò jndr'à 'u 1310 quanne recanuscìe a 'a cetate 'nu sacche de privilegge, cioè franghigge e 'a demanialitate perpetue. Allore jndr'à 'u 1310 'a cetate avenìe chiamate Franghe Martina, pò jndr'à 'u corse de le sechele, perdenne 'a demanialitate perpetue, scumbarìe l'aggettive Franghe. Sulamende apprisse l'Aunità d'Itaglie, jndr'à 'u 1871, 'a cetate avenìe battezzate arrete Martina Franghe.
'U simbole d'a cetate avenìe ideate da Filippo I d'Angiò jndr'à 'u Trecinde quanne recanuscìe istituzionalmende 'a cetate de Martina Franghe. 'U stemme raffiguresce 'nu cavadde vianghe senza briglie ca trotterellesce libberamende in quande simbole d'a demanialitate perpetue recanusciute da 'u Pringipe. Pò, sus a 'u sfunne azzurre, cambeggiane ttre giglie frangise ca arrecordane l'origgene frangese d'a cetate e 'a corone turrificate simbole d'a costituzione ufficiale d'a cetate. Jndr'à vanna vasce 'u stemme avène avvolte da doje ramoscelle de le chiande tipeche d'a zone: 'n'ulive e 'nu fragne.
Une de le cchiù andiche 'nzediaminde umane se iacchie vecine a Monde Fellone. Le retrovaminde[7] ('mbrà le quale frammende de cerameche 'mbresse, ingise e graffite))[8] d'a grotte Monte Fellone]][9], oggette de scave archeologgece jndr'à l'anne sessande testimoniescene 'a presenze umane da 'u neoliteche[10] a 'u IV sechele d.C.[11]. Jndr'à 'u case de Monde Fellone, l'allevamende de cavaddere resale ggià a 'u medie neoliteche, fenomene assaije rare pu Sud Itaglie e uneche jndr'à Pugghie.[12]. 'Nu sacche sone le specchie, 'a cchiù famose jè 'a Specchie Tarandine, in corrispondenze d'u confine 'mbrà le territorie messape e tarandine, cu funzione difensive, de condrolle d'u territorie e de segnamende territoriale[13].
Jndr'à 'u Ierte medioeve 'u territorie ha state sotte 'a 'nfluenze de le Longobbarde ca se alternavene a l'autorità d'u 'Mbere Romane d'Oriende e jndr'à 'u X sechele luèche de difese condre a l'invasione de le Saracene. Le reste de certe mure a secche granne ditte paretone ponne essere riferibbele a 'a presenze d'u Limitone de le grece a sud ovest[14].
Jndr'à l'XI sechele 'nu gruppe de ebbrèe fusciute da Orie e 'mbrà le picche superstite d'a granne comunitate ebbraiche de Oria se aggreghe a 'u 'nzediamende nate atturne a 'u casale San Salvatore jndr'à Lama d'u Fullonese.[15].
Le origgene de Martina Franghe, cumme borghe, resalene a 'u X sechele, quanne sus a 'u Monde de San Martine nascìe 'nu villagge piccinne de profughe tarandine, fusciute da le condinue devastaziune de le Saracene e a le quale se agigungìe successivamende 'na comunitate de pastore.
Jndr'à 'u XIII sechele infatte 'u monde trase jndr'à le probbietà de Glicerio de Persona[16] signore de le Terre de Ceglie d'u Gualdo, de Motele, de Soleto e d'u Casale de San Pitre in Galatina.
Pigghiò le parte de Corrado IV d'u Sacre Romane 'Mbere figghie de Federico II d'u Sacre Romane 'Mbere e Re de Sicilia condre a l'angioine. Cadute pure Manfredi de Sicilia, l'urteme de le Sveve, Carlo I d'Angiò ordenesce 'a catture de Glicerio, da jidde condannate pe fellonie[17], ca s'avere date a 'a latitanze jndr'à le cambagne de Tarde addò avenìe catturate, purtate in carcere jndr'à 'u castelle de Brinnese ('nzieme a le figghie Gervasio, Giuanne e Parello) e subbìe 'nfine 'u patibbole[18].
Atturne a 'u 1300 Martina Franghe avenìe elette comune sus a ordine d'u Pringipate de Filippo I d'Angiò, ma seconne certe documinde storece, jè possibbele ipotizzà ca Martina Franghe avere state, apprime de quedda date, 'na residenze de quacche nobbile. Jè secure però ca Filippo I congedìe Martina a Pitre d'u Tocco pe recombensarle de le servigge da jidde fatte. 'U territorie jndr'à quedde epoche consisteve jndr'à 'nu castelle ca s'acchiave storecamende jndr'à zone ca osce a die se chiame "Montedore", e da doje migghie de terrene atturne a 'u castelle, luate da 'u territorie de Tarde, da l'Università de Monopoli e da l'Università de Ostuni pu 'nzediamende rurale de contadine e "Messeri" (in martenese ù masser, ca signifeche padrone de podere e terrene larie).
Pare ca Filippo d'Angiò avere congesse pure de le deritte e de le franghigge a ce s'avere sciute a 'nzedià a Martina e, pe stu fatte avenìe chiamate "Franghe". 'U nome d'a cetate jè dedicate a 'u Sande patrone San Martine, festeggiate l'11 novemmre e 'a prime dumeneche de luglie. 'A tradizione vole ca 'u Sande ha sciute a dà 'na màne a le martenise cchiù de n'na vote, proteggennele jndr'à diverse occasiune da le invasiune barbareche e da l'assalte d'u nemiche.
'Mbrà 'u 1770 e 'u 1776 Sand'Alfonso d'a famigghie De Liguori] tendò cchiù vote[19] de costruì 'na missione jndr'à 'u territorie de Martina Franghe[20] e screvìe in morale[21]
Martina Franghe jè divise jndr'à tre zone ben definite. 'A prime jè 'u classeche cendre storeche, 'a seconde jè l'espanzione cetadine fore de le mure (jndr'à 'u 1900) ca allarie l'urbanisteca storeche d'a cetate e, 'a terze jè 'a zona nove cu palazzine ierte cchiù de 3 piane de tipe condominiale.
L'urbanisteche d'u cendre storeche martenese se caratterizzesce pe abitaziune sviluppate in sienze verticale: le locale a 'u piane terre e, certe vote mmienze sotte terre, erane ausate pe puteje. A 'u prime piane, invece, se iachcie 'a zone sciurne, cu cucine e sale da pranze. Normalmende ere presende pure 'nu camine, ca servive pe doje cose: servive pe cucenà le piatte e avenève ausate pure pe scarfà sie pu prime piane, sie, grazie a 'a canne fumarie, le piane superiore. Jndr'à stu piane jè facile acchià 'n'imbocche d'u puzze, ca a differenze d'a canne fumarie ave 'nu "camine" ca arrive 'nzignesotte 'a case, jndr'à 'u luèche addò se iacchie 'a cisterne d'acque, soprattute de origgene piovane. 'U puzze avenève sfruttate pure cumme 'nu rudimendale frigorifere, purcé garandive freschezze da 'a petre calcarèe d'u sottosuole martenese. Le alimende avenèvane stipate jndr'à 'nu secchie de rame e de firre a funne piccinne e vocca larie ('nu mmienze cone revutate) e fatte puggià a "pele d'acque" jndr'à 'u puzze.
'U seconde piane jè 'a zone notte. Aqquà ste 'a stanze, o le stanze, pe durmè, generalmende cu 'nu valcone, o 'na finestre, ca comunichesce cu 'u tette d'a case.
'U tette avène sfruttate jndr'à diverse mode. Generalmende jè 'nu spazie utile pe stennè le robbe, o pure pe 'mbandì tavulate (certe case onne 'u tette comunicande e a 'u stesse levèlle d'a case vecine, assaije vote senze 'nu ,ure separatore). D'a staggione le tette se trasformescene jndr'à vere e probbie essiccature naturale: le vicchiaridde fanne essiccà fiche, noce, fafe e oltre alimende, o "spurgane" 'a lane e le matarazze. 'A particolaritate de le case pugghiese, a differenze d'u reste d'a penisole tagliàne, stè jndr'à 'u fatte ca le tette sonde in stile greche, ca significhe piatte e none spiovende. Quiste purcé 'u clime pugghiese jè assaije mite, fresche, senze particolare precipitaziune (jè rare vedè 'a neve ierte, cumme jè invece accadute jndr'à 'u 1985).
Le picchie spiovenze servene pe 'nganalà l'acque jndr'à le cisterne calcaree mise jndr'à 'u sottosuole (chiamate comunende 'a Martina " ù pozz' " ) ca erane 'na fonde de acque utile, viste 'a scarsità de quest'urtema jndr'à reggione.
Caratteristeche 'mbortande d'u cendre storeche sonde le vie strette e chiene de "spigole", vicole cecate e le strade scunnute: 'nu vere e probbie labbirinde umane. Stu assette andicamende presendave 'nu doppie vandagge: ce stave 'n'invasione nemiche, infatte, ere 'nu mezze pe guadagnà tiembe duranne 'na fusciute, e pe tendere 'mboscate a le nemice sfruttanne vicole cecate e vie "scunnute" o picche visibbele.
Le vie de Martina presendane 'na particolare depressione a 'u cendre d'a strade, a differenze de le otre strade moderne ca onne invece 'u mande stradale a "schiene de ciucce": quanne chiove, l'acque piovane scorre a 'u cendre d'a strade lassanne assutte le late, senze arrevà a le candine ca se iacchiane jndr'à 'u sottosuole.
Da 'u punde de viste architettoneche 'u cendre storeche jè soprattutte in stile barocche e rococò, ca se vede assaije jndr'à le chiesere (pe esembie 'a ggià Colleggiate, ore Basiliche, de San Martine).
'A pavimendazione de osce a die ha state fatte jndr'à l'anne Ottande d'u XX sechele, ma 'nu tiembe 'a differenze d'u basolate de le stradine indicave 'a loggisteche d'u cendre storeche. Infatte le strade prengepàle ca purtavane a le porte andiche, cioé fore da 'u cendre storeche, erane fatte cu petra lavica gnore, invece chidde labbirindeche ca purtavane verse 'u 'nderne erane fatte cu petre vianghe. Jndr'à certe stuèzze de le stradine se 'ndruche angore sta differenza cromateche.
'Nzigne a l'Aunità d'Itaglie 'u cendre storeche de Martina Franghe ere achiuse da 'na cinda murarie, da 12 torre quadrate, da 12 torre tunne e da 4 porte de ingresse. Cu 'u passare de le sechele ste strutture difensive onne cangiate l'aspette lore perdenne 'a lore funzionalitate. 'Nfatte assaije torre onne state scettate 'nderre pe garandìe l'accesse a 'u cendre storeche o onne state trasformate jndr'à abitaziune civile. Osce a die le porte onne perdute 'a funziona lore de accesse esclusive jndr'à cetate devendanne arche sobbrie e elegande. De le porte andiche se stipane sulamende le anidde lapidei superiore ca servivane pe condenè le cardine de le purtone massicce. 'U nome de le porte dependeve da le chiesere ca stavene vecine jndre o fore da lore.
'Nzippate jndr'à seconda metà d'u Settecinde, sus a 'n'iniziative de l'ariprevete Isidore Chirulli, sus a 'u luèche addò nasceve 'a precedende colleggiate romaneche, jè 'a perle d'u barocche martenese. Se caratterizzesce pa meravigliose e maestose facciate, sus 'a quale spicche cendralmende l'immaggine d'u Patrone ca divide 'u mandelle cu 'nu mendicante ad Amiens. Jndr'à 'u 'nderne spicche 'u stupende altare maggiore in marme d'u 1773 de scole napoletane e l'ambie cappellone d'u Sandissime Sacramende.
Ospitesce le reliquie de Sanda Comàsie, ca 'a tradizione vole martire 'mbrà 'u II e 'u IV sechele.
Jndr'à 'u corse de le sechele 'a storie releggiose de Martina s'ha popolate de tanda confraternite ca tenèvene l'obbiettive de scè 'ngondre a le esiggenze de le diverse iscritte tenenne cunde de le cete sociale de appartenenze. Assaije se 'n'onne sciute a 'u spume cu 'u passare d'u tiembe ma asaije otre onne riuscite a resistere jndr'à le sechele adeguannese de vote in vote a le esiggenze d'a fede e a 'u cangiamende de le costume.
Osce a die sonde attive uette confraternite releggiose e doje laicale. Mò le elengame totte, specificanne 'u nome e'u luèche de collocazione e 'a date de costituzione.
Apparte a le confraternite releggiose stonne pure doje solalizie laice nate in seguite e le mote mazziniane d'a prima metà d'u Uettecinde; se tratte d'a Suggetate Operaie e d'a Suggettate Artiggiane.
Da 'a seconda metà d'u Seicinde, succede ca l'elemende rinascimendale se 'ngrocie cu 'u Barocche d'ispirazione leccese e 'a 'mbronde architettoneche locale. Ere 'a residenze de le Caracciolo e osce a die jè sede d'u Municipie. Assaije 'mbortande sonde jndre le stanze de l'Arcadia, d'u Mite e d'a Bibbie, da le cicle de affresche ca jndre stonne ospitate.
Aqquà sotte putite leggere le palazze signorile cchiù 'mbortande da 'nu punde de viste storeche e artisteche de Martina, cu 'a indicazione d'a vie addò se iacchiane. Ogne palazze jè repurtate cu 'a denominazione storeche origgenarie, cioè d'a famigghie ca l'ave fatte costruì e a seguì 'u nome de le famigghie ca jndr'à 'u corse de le sechele onne subbendrate pe raggione de eredità e de accattamende de l'immobbile.
'A Valle d'Itria jè 'na ricchezze artisteche e naturale pu territorie de Martina Franghe e jè pe quiste pure ca jè 'a meta prengepàle de le turiste. Da arrecurdà sonde le caratteristece murette a secche, le trulle (in martenese casedde), costruite duranne le periode de civilizzazzione contadine fore da 'a zone urbane, a differenze de quande succede a Alberobbelle, addò le trulle se iacchiane a 'u 'nderne d'u paese.
Jndr'à l'urteme vendennie 'mbrà 'u vendesime e 'u vendunesime sechele l'abbusivisme edilizie ave scangellate 'nu sacche de peculiaritate d'u territorie (cumme le numerose mulattiere) e ave condrebbuite a ìa combromissione d'a flore e d'a fauna locale.
Crestiane censite
Seconne le date ISTAT a 'u 1 decemmre 2010 'a popolazzione furastiere residente ere de 1.161 crestiane. Le nazionalitate maggiormende rappresendate in base a 'a lore precenduale sus a 'u totale d'a popolazzione residende erane:
Albanie 584 1,17%
Pure ca Martina apparteneve a l'andiche Terra d'Otranto, 'u dialette martenese jè assaije 'mbarendate a le dialette d'u gruppe barese e se caratterizze, respette a le cendre 'nzeccate de Locorotondo e Cisternino, pa chiusure de le i intervocaliche (es. Martënë devende Martinë jndr'à 'u dialette curdunnese (de Locorotondo) e cistranese (de Cisternino)). 'U dialette tarandine avène parlate soprattutte da le crestiane ca onne emigrate jndr'à l'anne da Tarde.
Le collegaminde stradale prengepàle sonde rappresendate da (vide):
'A stazione de Martina Franghe, gestite da le Ferrovie d'u Sud Est, se iacchie sus a linèe Bari – Tarde, e jè capolinèe d'a linèe pe Lecce.
Le autobus de le Ferrovie d'u Sud Est garandiscene 'u collegamende 'mbrà Martina e le cetate d'u combrensorie.
Le autobus d'a combagnie Viaggi e Turisme Marozzi garandiscene 'u collegamende pe Rome e otre cetate d'u cendre Itaglie ogne sciurne.
Le autobus d'a combagnie Marino garandiscene 'u collegamende pe Melane ogne sciurne.
L'Aeropuèrte de Tarde-Vurtàgghie "Marcello Arlotta" face servizie de linèe pu traffeche passeggere cu vole charter.
Le aeropuèrte cchiù vecine sonde:
Sinnache: Franghe Palazzo (centrodestra) da 'u 2007
'A suggettatede ballone jè l'ASD Martina, ca scioche jndr'à 'u cambionate nazionale de Serie D. Apprisse ca avere fallite, 'a suggettate de ballone ste prove a chiane chiane 'u massime splendore vingenne cambionate da 'a Promozione Pugghiese. Duranne 'u cambioante 2001/2002 de Serie C perdìe 'a possibilità de 'nghianà in Serie B cu 'n'errore sus a rigore de l'attaccande Giuacchine Prisciandaro.
'A suggettate cchiù rappresendative de ballone a 5 jè 'a LC Five Martina Franghe, ca scioche jndr'à 'u cambionate de Serie B Nazionale. Sciocane jndr'à 'u cambionate de Serie C1 l'A.S. Calcio a 5 Martina. Scioche jndr'à 'u cambionate de C2 L'Oriental Five. A levèlle femminile partecipane a 'u cambioante reggionale 3 squadre: Martina Calcio a 5 Femminile, Stone Five Martina e Freestyle Martina.
'A suggettate de pallacanestre jè 'a Fortitudo Basket Martina Franca ca scioche jndr'à 'u cambionate de Serie B Dilettande girone D
'A suggettate de pallavvole maschile de Tarde 'a Prisma Volley, cu 'u nome de Stamplast Martina Franca, ave sciucate jndr'à Serie A1 jndr'à staggione 2008/2009 sciucanne le partite inderne jndr'à 'u palazzette locale "PalaWoytila".
'A cetate tène pure 'na squadre de pallavvole maschile ca scioche jndr'à serie B2: 'a Pallavolo Martina.
A Martina Franghe stè pure 'na sede de 'na suggettate d'arrambicate sportive: Moving Club - Le Tarantole delle Murge, ca tène in organiche 'nu sacche de atlete 'mbortande.
L'A.S.D: Moto Club Martina Franghe opere da 'u 1977 e tène 'mbrà le probbie tesserate atlete cambiune tagliàne de motociclisme jndr'à le specialità Enduro, Motorally, Velocità e Motocross ([2])
<ref>
invalide; nisciune teste ha state date pe le referimende nnomenate istat