Hadis ilmi (arabcha: علم الحديث , ilm al-hadis yaʼni „hadis ilmi“, shuningdek, hadis ilmi tanqidi yoki hadis tanqidi yoki hadis tanqidi ilmi)[1] islom hadislarini oʻrganish va baholashda musulmon ulamolari tomonidan qoʻllaniladigan bir qancha diniy ilmiy fanlardan iborat. (Yaʼni, paygʻambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam gapirgan soʻzlari, qilgan amallari va sukutlari qayd etilgan[2])
Hadisning ishonchliligini aniqlash Islomda juda muhim, chunki Qur’on bilan bir qatorda Islomda Muhammad paygʻambarning sunnatlari — soʻzlari, xatti-harakatlari va sukuti — ilohiy vahiyning izohi va ularning qaydi hisoblanadi, yaʼni hadis islom huquqining (shariat) asosini beradi. Qolaversa, Qur’onda shariatga oid oyatlarning soni nisbatan kam boʻlsa-da, hadislar farzlarning tafsilotidan (masalan, gʻusl yoki tahorat, namoz namozi uchun tahorat[3])dan tortib, salomlashishning toʻgʻri shakllariga qadar koʻrsatma beradi[4] va bandalarga yaxshilik qilishning ahamiyati haqida ham koʻrsatmalar berilgan[5]. Shunday qilib, islom hukmi qoidalarining „katta qismi“ Qur’ondan koʻra hadislardan olingan[6].
Hadisning sahihligini (صحيح) aniqlashning uchta asosiy usuli bor:
#Roviylardan kelgan bir xil xabarlar" borligini aniqlashga urinish.
#Hisobotni uzatuvchilarning ishonchliligini aniqlash.
#Hadisning rivojlanish zanjirining uzluksizligini oʻrganish[1].
Anʼanaviy hadisshunoslik baʼzilar tomondan „Tarixiy tanqidning eng yuqori nuqtasi“[7] deb maqtovga sazovor boʻlgan ammo, „sahih boʻlmagan“ hadislarning katta miqdorini filtrdan oʻtkaza olmagani uchun qattiq tanqid qilingan[8].
Uni muhaddislardan biri Jaloliddin as-Suyutiy (vaf. 911 hijriy/1505 y.) sanad, rivoyat va matn shart-sharoitini taʼminlovchi tamoyillar haqidagi fan sifatida taʼriflagan. Bu fan sahihni undan boshqasidan farqlash maqsadi bilan sanad va matn qismlarini tekshiradi. Ibn Hajar al-Asqaloniyning aytishicha, afzal taʼrif:
Roviy va rivoyatning holati belgilanayotgan tamoyillar haqidagi bilimdir.
— Ibn Hojar asqoloniy, Tadrib al-Rawi, vol. 1, pp. 38–9.
Roviy va rivoyatning holati belgilanayotgan tamoyillar haqidagi bilimdir[9].
Olim Ismoil Lutfiy Chakanning fikricha, hadis ilmidagi ayrim fanlar qatoriga quyidagilar kiradi </ref name="Çakan-2010">/Çakan. „The Science of Hadith“. Last Prophet (2010-yil 11-mart). 2023-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-may.</ref>
Muhammad sollallohu alayhi vasallam vafotidan keyin uning soʻzlari ogʻzaki tarzda yetkazilgan[11]. Islom anʼanalariga koʻra, ikkinchi xalifa Umar ibn al-Xattob barcha hadislarni bir jildga jamlash ishlarini boshlagan, ammo „Qur’on musulmonlar tomonidan eʼtiborsiz qolishidan qoʻrqib“ bu harakatdan voz kechgan (Muhammad (s.a.v) soʻzlariga koʻra). Zubayr Siddiqiy)[11].
Umaviylar xalifasi Umar ibn Abdulaziz (umar II, milodiy 717-720 yillarda hukmronlik qilgan) ham barcha hadislarni toʻplashga harakat qila boshladi. Hadislarni oʻrgatish va toʻplash uning musulmon jamiyatining maʼnaviy hayotini yangilash rejasining bir qismi edi. U fiqh oʻqituvchilarini qoʻllab-quvvatlagan, badaviy qabilalariga oʻqituvchilar yuborgan, Hijozda haftalik hadis maʼruzalarini buyurgan, Misr va Shimoliy Afrikaga hadis olimlarini yuborgan (Muhammad Zubayr Siddiqiyga koʻra)[11].
Umar (r.a) Madinaning buyuk olimi Abu Bakr ibn Hazmga Umar ibn al-Xattobning barcha hadislarini, xususan, Oisha roziyallohu anho rivoyat qilgan hadislarni yozishni buyurdi. U bu hadislarni Umaviylar imperiyasi boʻylab tarqalgan kitoblarda toʻplagan. Garchi bu kitoblar bugungi kunda yoʻqolgan boʻlsa-da, Ibn an-Nadimning sharhlari ularning fiqh kitoblari, masalan Imom Molikning Muvattosi, birinchi yirik hadislar toʻplami tuzilganligini koʻrsatadi. Imom Molikning oʻzi, ehtimol, Umar (r.a) buyurgan ilk hadis kitoblardan birinchisini yozgandir[11].
Hadisshunoslikda sahih boʻlmagan hadislarning koʻpayishi sodir boʻlganidan[12] keyin eng mashhur hadis toʻplovchisi va "ilm al-hadis" amaliyotchisi Muhammad al-Buxoriy tomonidan 16 yoshdan kattaroq vaqtida 600 000 ga yaqin[13] yigʻilgan hadislari tufayli rivojlandi.
Anʼanaviy rivoyatlarda hadisni tizimli oʻrganish bu muammoni toʻgʻirlashga intilayotgan taqvodor olimlarning fidoyiligi bilan izohlanadi[14].
III asrda oltita yirik sahihlar yigʻilib hadis to‘plamiga (Kutubi sitta) aylanganligi sababli hadis ilmi yetuk tizim[15] ga aylandi va oʻzining „yakuniy bosqichi“ga kirdi[16].
Hadislarning tasnifi
Ali ibn al-Madiniy (161-234 hijriy) tomonidan yigʻilgan hadislar bu ilmining dastlabki bosqichlarida qoʻllanilgan[17]. Keyinchalik al-Madiniyning shogirdi Muhammad al-Buxoriy (810-870) hozirda "Sahihi Buxoriy" nomi bilan mashhur boʻlgan toʻplam muallifi boʻlib, sunniy olimlar tomonidan eng sahih hadis toʻplami sifatida qabul qilingan, undan keyin uning shogirdi Muslim ibn al-Hajjojning toʻplami[18] Al-Buxoriyning hadis va isnodlarni sinash usullari rivojlanayotgan hadis ilmi metodologiyasining namunasi sifatida qaraladi[19].
Hadis ilmi olimlari tomonidan kki asosga asoslangan anʼanalarning haqiqiyligini aniqlash uchun mukammal tizim ishlab chiqilgan boʻlib, bular:
Hadis ilmining asosiy elementi rivoyatda roviylarning zanjirini sinchkovlik bilan tekshirishdan iborat (sanad سند , shuningdek, isnād اسناد , yoki silsila سِلْسِلَة), Paygʻambarimizdan kelgan har bir hadisni jamlovchiga yetkazish. Isnod va tafsir matndan farq qiladi (متن), hadisning sanadi yoki matni[21],[22] uning asosi hisoblanadi. Bu ikki atama har bir hadisning asosiy tarkibiy qismidir.
Islom shariatida hadisning ahamiyatini oshirishga eng koʻp hissa qoʻshgan Imom Shofeʼiyning fikricha,
"Ko‘p hollarda hadisning rostligi yoki yo‘qligi faqat roviyning rostgoʻyligi yoki yolgʻonchiligi orqali maʼlum bo‘lishi mumkin, faqat baʼzi bir alohida holatlar bundan mustasno, u bo‘lishi mumkin bo‘lmagan narsalarni yoki undan koʻra yaxshi boʻlgan hadis bilan zid bo‘lgan narsani xabarini bersa u qabul qilinmaydi[23],[24]".
Hadisni birinchi boʻlib qabul qilganlar Muhammad alayhissalomning „sahobalari“ (sahobalar) boʻlib, ular uni tushungan va saqlab qolgan deb ishoniladi. Ular amr qilinganidek, uni oʻzlaridan keyingilarga yetkazdilar. soʻng ulardan keyingi avlodlar, yaʼni „Tobeinlar“ uni oldilar va keyin oʻzlaridan keyingilarga yetkazdilar va hokazo. Shunday qilib, sahoba: „Men Payg‘ambarning falon-falon deganlarini eshitdim“, der edilar. Tobe: "Men bir sahobaning „Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam aytganlarini eshitdim“ deganini eshitdim", der edi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri: "Men bir sahobaning „Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam aytganlarini eshitdim“, deganini eshitdim", deydi. va hokazo[25].
„Sahih“ hadis bo‘lishi uchun alohida bir hadis (Mutavotir hadis bu sinovlardan mustasno edi) „beshta sinovdan o‘tishi kerak“:
Hadis ilmidagi muhim fanlardan biri biografik baholash, hadis kishilarini oʻrganish, yuqorida tilga olingan "ilm al-rijol " (soʻzma-soʻz „odamlar ilmi“)dir. Bu sanadni tuzgan roviylardir. "Ilm ar-rijol" Qurʼonning baʼzi oyatlariga asoslanadi.
Roviylarning har birlari oʻrganiladi va ularning „umumiy sigʻimi“ (ḍābit ; itqān) va axloqiy xususiyatlari ('adāla) boʻyicha baholanadi[20].
Barcha roviylar bu xususiyatlarga ega boʻlishi shart boʻlmagan, chunki ularning isnoqlari ishonchli hisoblanib ularga baho berishga hojat yoʻq[20]. (Bu fazilat Paygʻambar alayhissalomning maʼsumlik sifatiga oʻxshardi, lekin albatta darajasidan pastroq edi[20].)
Shayx Muhammad Zakariyo Qandahlaviy Imom Buxoriy (mashhur „sahih“ hadis tuzuvchisi) muhaddislikda quidagi shartlarni keltirib oʻtadi:
Rivoyat qiluvchilarning umumiy qobiliyati va axloqiy asosliligiga hukm qilingandan keyingi ikkinchi mezon, hadis rivoyati zanjirining „uzluksizligi“dir. Roviylar paygʻambarimizning soʻzlarini "zanjirdagi oldingi rivoyatdan maqbul tarzda " olganliklarini koʻrsatishlari kerak[15].
Roviylar xuddi shu davrda yashagan boʻlishi kerak, ular uchrashish imkoniyatiga ega boʻlishi kerak va ular uzatish vaqtida ularning uzatish qobiliyatini kafolatlash uchun yetarli yoshga etgan boʻlishi kerak, yaʼni yosh bolalardan hadis qabul qilinmagan[15].
Ilk din ulamolari sanadning ahamiyatini taʼkidlaganlar. Masalan, Qur’onning ilk tafsirchisi Matr al-Varraq[27] ga koʻra, Qur’ondagi „Yoki ilm qoldigʻi[28]“ oyati hadis isnodiga ishora qiladi[29].
Bundan tashqari, Abdulloh ibn al-Muborak: „ Isnod dindandir. Agar isnod bo‘lmaganida, har kim o‘zi xohlagan narsani ayta olmar edi“deganlar[30],[31]. Ibn as-Salohga koʻra, sanad musulmon sxolastik jamiyatida paydo boʻlgan va unga xos boʻlib qolmoqda[32]. Ibn Hazmning aytishicha, bogʻlangan, uzluksiz sanad islom diniga xosdir, bu sanad yahudiylar jamoasi tomonidan ham qoʻllanilgan, lekin ular bilan Muso paygʻambar oʻrtasida 30 dan ortiq avlod uzilishi boʻlgan va nasroniylar ulardan foydalanishni cheklaganlar[33]. Ibn Taymiya ham isnod ilmi Muhammad paygʻambarga ergashuvchilarga xos ekanligini aytgan[34].
Sanadga alohida eʼtibor berishni Muhammad Ibn Sirinning quyidagi soʻzlariga asoslanib, sahobalardan keyingi avlodda kuzatish mumkin: "Saxobalar ilgari sanad haqida soʻramas edilar, keyinchalik gʻalayon boʻlgandan keyin: „Bizga roviylaringizni nom bering“, deydigan boʻlishdi. Shunday ekan, ahli sunnalar hadislarini qabul qilsalar, bid’at ahli qabul qilmas edilar[35]".
Sanad talab qilish huquqiga ega boʻlmaganlar, ikki fikrning kuchlirogʻiga, Paygʻambarning sahobalariga ergashishar edi, Qurtubiy kabi boshqalarga esa, toʻgʻridan-toʻgʻri ergashuvchilarning koʻpchiligi yoshi kattalar edi[36]. Sahobalarning hammasi toʻgʻri, ishonchli hadis rivoyatchilari hisoblanganligi sababli, sahobalardan rivoyat qilingan mursal hadislar qabul qilinadi.
Al-Xatib al-Bagʻdodiy ham shunga oʻxshash turli dalillar keltirgan boʻlib, ularning avvalida Qur’on oyatini keltirgan: „Va sizlar insoniyatda eng yaxshi ummat boʻldingiz[37]“. Bu fitna (sahih boʻlmagan hadislarning koʻplab tarqalishi) uchinchi xalifa Usmon ibn Affon davrida paydo boʻlgan xavoriylar va gʻulatning qarama-qarshi mafkuralari, uning oʻldirilishi va musulmonlarning keyingi hukmdorlari Ali va Muoviyaga qarshi chiqqan ijtimoiy tartibsizliklar davrida avj nuqtaga koʻtariladi[38]. Hazrati Usmon hijratdan keyingi 35-yili oʻldirildi[39].
"Muhaddis" atamasi (koʻplikdagi muhaddis, koʻpincha „anʼanaviy“ deb tarjima qilinadi) hadisni chuqur biladigan va rivoyat qiladigan mutaxassisni, ularning rivoyat isnodi zanjirlarini, asl va mashhur roviylarni biluvchi, uning asliy va fariy maʼno sabablarini tushunuvchi shaxsni anglatadi.
VIII asr imomi Shayx Muhammad ibn Idris ash- Shofeiyning fikricha:
" Muhaddis har bir rivoyati uchun roviylar zanjiri bilan birga kamida 400 000 ta rivoyatni yod olgan kishi boʻlishi kerak. Ayol muqobili muhaddisadir ".
Zahabiy muhaddisni taʼriflar ekan, „Hadis ilmi qani, uning ahli qani?“ degan savolni ko‘targan va o‘z savoliga o‘zi javob berar ekan, „Men ilmni kitobga koʻmilgan holda yoki olimni tuproq ostida koʻrish arafasidaman“, dedi[40].
Islomda erkaklar ham, ayollar ham muhaddis (anʼanachilar) boʻlib xizmat qilishlari mumkin. Muhaddisga qo‘yiladigan talablar islom qoidalarida umumiy xabarlarni qabul qilish va yetkazishda qo‘llaniladigan talablardir: rostgo‘ylik, to‘g‘rilik, malakali va to‘g‘ri xotira, buzib ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan noto‘g‘ri qarashlar va majburlashlardan xoli bo‘lish. Ishlari uchun hisobot berish[41].
Islom tarixida muhaddislik qilgan ayollar koʻp. Nadvi klassik va oʻrta asrlardagi biografik lugʻatlarga asoslangan holda 8000 dan ortiq muhaddis ayollar faoliyat olib borganliklarini aytish mumkin[42]. Bu ayollarning koʻpchiligi oʻz davrining eng koʻzga koʻringan ulamo va olimalari bilan hadis almashishlarini, erkaklar esa ulardan rivoyat olishdan faxrlanishganliklarini bildiradi. Shuni ham taʼkidlash kerakki, ayollar tomonidan yetkazilishi mumkin boʻlgan rivoyatlarga baʼzi cheklovlar mavjud edi ammo, bu kabi sabablar ularga halaqit bermagan. Odatda ikki ayolning bergan guvohligi bir erkakning beradigan guvohligiga teng deb belgilinar edi.
Ilmga intilish hamma narsadan ustun boʻlgan davr va bu paytda ilm yoʻlida turli davlatlarga safar qilinar edi, ilm halqalarida koʻplab ilmlar egallanar edi. Koʻpgina muhaddislar yuqori tabaqa bilan aloqasi boʻlgan taniqli oilada tugʻilgan yoki bu muhaddislarning martabasini oshiruvchi manfaatdor yoki shu kabi munosabatlar va aloqalarga ega boʻlgan erkak qarindoshi boʻlgan. Koʻp hollarda muhaddislar yoshi ulugʻ olimlar va yosh avlod oʻrtasidagi soʻnggi tirik boʻgʻin boʻlgan, chunki ular odatda uzoq umr koʻrishga moyil boʻlar edilar. Shuning uchun ularning isnodlari qimmatliroq boʻlgan. Quyida o‘z davrining eng ko‘zga ko‘ringan muhaddislari keltirilgan.
Shuhda al-Katiba (482-574)
Shuhda al-Katiba hokimyatning notinch davrida Bag‘dodda tug‘ilgan boʻlib, oʻsha paytlarda qochqinlarning davlatdan qochgan va shaharlarga hujum qilinayotgan davr edi. Shunga qaramay, Shuhda muvaffaqiyatga erishdi. Uning otasi taʼlim olishida katta rol oʻynagan va u bu sohadagi muvaffaqiyatiga katta hissa qoʻshgan. U sakkiz yoshida otasi uni oʻz davrining eng koʻzga koʻringan va izlanuvchan muhaddislari va olimlari bilan tanishtirgan va u shu paytdan taʼlim olishni boshlagan. Eri ham unga Bagʻdodning hadis ilmi yuqori tabaqasi ilm halqasiga kirishiga ruxsat berdi. U oʻz hayotida keyinchalik shuhrat qozondi va taniqli olimlar va yosh avlodlar oʻrtasidagi soʻnggi jonli aloqa sifatida tanildii[43].
Fotima binti Saʼd al-Xayr (milodiy 525-600)
Fotima Bint Saʼd al-Xayr Xitoyda tugʻilgan, ammo keyinchalik oilaviy sharoitlar tufayli Isfahon va Bagʻdodda istiqomat qilgan. Uning otasi olim boʻlib, farzandlarining diniy ilmlarga, xususan, hadis ilmlariga shoʻngʻilishini juda muhim deb hisoblardi. U bu ilmni bir qismini egallash uchun, ko‘p joylarga sayohat qilgan, hattoki baʼzi bolalariga o‘zi ham saboq bergan. Fotima hadis ilmiga katta muhabbat bilan ulgʻaygan. Uning singlisi ham ko‘zga ko‘ringan muhaddislardan bo‘ldi. Uning eri juda boy, jamiyatda yuqori mavqega ega, oʻzi esa Fotima bilan bir darajada boʻlmasa-da, olim edi. Bir muddat u bilan Damashqda yashab, keyin Qohiraga koʻchib oʻtdi. Fotimaning faoliyati umrining oxiriga kelib shu ikki shaharda ravnaq topdi. Uning ko‘plab shogirdlari bor ediki, ular uzoq-uzoqlarni kezib chiqib, undan oʻrgangan qiroatlarni va hayotiy masalalarga oid masalarni atrofga yoyishdi. U 78 yoshida vafot etdi. Uning hayotida qandaydir sir bor. Eri vafot etganida, hayotligida juda boy boʻlishiga qaramay, uning nomida bir tiyin ham yoʻq edi. Bu qanday sodir boʻlganini hech kim bilmaydi[44].
Zaynab Bint al-Kamol (646-740)
Zaynab Bint al-Kamol o‘z faoliyatini oʻn bir yoshida Damashqda boshlagan. Boshqa muhaddislar misolida koʻrilganidek, hadis ilmidagi yutuqlarida otasiga emas, balki amakisiga ehtirom koʻrsatilgan, deb takidlashadi. Amakisi uni juda yoshligidanoq taniqli olimlar huzuriga olib borgan. Zaynabning ilm olish vaqtida Damashq hayoti gullab-yashnagan davr edi, bu esa uning faolyatiga qoʻshimcha barqarorlik bergan. U turmushga chiqmagan, bu uning keng taʼlim olishiga hissa qoʻshishi mumkin edi, chunki u bunga koʻproq vaqt ajratardi. Uning shogirdlari uning sharofati bilan o‘zlarining eʼtiborli isnodlari bilan ko‘zga ko‘ringan olimlar bo‘lishgan. Yuqorida aytib oʻtganimizdek, Zaynab yoshligidanoq, domlalik davrida vafot etgan ulamolardan qabul qilgan hadislari bor edi, bu esa uning izlanuvchanligiga isbot boʻladi. Odamlar u bilan uchrashish uchun uzoq masofalarni bosib oʻtishga tayyor edilar. U 90-yillarning oxirida vafot etdi, bu uning davri uchun muvaffaqiyatli yoshdir[45].
Oisha binti Muhammad (723-816)
Oisha binti Muhammad juda taniqli dindor oiladan chiqqan. U oʻz faoliyatini toʻrt yoshida Damashq hali gullab-yashnagan paytda boshlagan. Xuddi yuqorida tilga olingan ulamolar singari, u ham vafot etgan koʻplab muhaddislarning halqasida boʻlib, ularning soʻnggi tirik halqasiga aylangan. Uning shogirdlari ham ko‘zga ko‘ringan olimlarga aylanishdi. U 93 yoshida vafot etdi. Oʻlimiga qadar u juda manfaatli ilmiy hayotni boshidan kechirdi[46].
Kishi xabar berish yoki rivoyat qilishni guvohlik berishdan (shahodat) farqlash kerak. Ayollar muhaddislik faoliyatida toʻliq teng boʻlsa-da, koʻplab islom olimlari shahodatda ayollarga cheklovlar qoʻyishadi — shuning uchun bir qancha fiqh maktablarida ikki ayolning guvohligi bitta erkaknikiga teng deb hisoblashadi.
Muhaddis yoki „anʼanachi“ ahli hadis yoki „anʼanaviy“ kabi maʼnolarni anglatadi[47]. Qur’on va sahih hadislarni birdan-bir sof holatda yetkazuvchi muhaddislar harakatining aʼzosi hisoblanadi[48].
Har qanday islom fanida boʻlgani kabi, hadis ilmining ham tamoyillari va nozik jihatlarini tavsiflovchi boy adabiyot tarixi mavjud boʻlib, Ibn Hajar al-Asqaloniy bu rivoyatning xulosasini quyidagicha ifodalaydi: " Ahli hadis istilohida yozilgan asarlar qadimgi va hozirgi zamonda ham yetarlicha ko‘p bo‘lgan:
Hadis ilmi ham tanqidchilardan xoli boʻlmagan. Muhammad Husayn Haykalning soʻzlariga koʻra, „Hadis olimlarining katta eʼtibor va aniqliklariga qaramay, ular toʻgʻri deb hisoblagan narsalarning koʻpchiligi keyinchalik yolgʻon ekanligi maʼlum boʻldi“. [50] U An-Navaviy (1233-1277) [51] dan iqtibos keltiradi, u „bir qancha olimlar “Sahih al-Buxoriy „ va “Sahihi Muslim" ning ikkita eng sahih hadislar to‘plamida „ko‘p hadislarni kashf etganlar“, bu shartlarga javob bermaydi", degan. Bu kishilarning tasdigʻi" (yaʼni, hadis toʻplovchilar Muhammad al-Buxoriy va Muslim ibn al-Hajjoj tomonidan). [50]
Ayniqsa, zamonaviy Gʻarb olimlari Jon Espositoning soʻzlariga koʻra, „ hadisning tarixiyligi va haqiqiyligini jiddiy shubha ostiga qoʻyishgan“, „Muhammad paygʻambarga tegishli urf-odatlarning asosiy qismi aslida ancha keyin yozilgan“ deb taʼkidlagan. Esposito maʼlumotlariga koʻra, Shaxt „722 yilgacha boʻlgan huquqiy anʼanalar haqida hech qanday dalil topa olmadi“, shundan Shaxt „Paygʻambarning sunnati Paygʻambarning soʻzlari va harakatlari emas, balki keyinchalik paydo boʻlgan apokrif materialdir“ degan xulosaga keldi. [52]
Genri Smit va Ignak Goldziher ham hadisning ishonchliligini shubha ostiga oldilar, Smit „anʼanalarni qalbakilashtirish yoki ixtiro qilish juda erta boshlangan“ va „koʻpgina anʼanalar, hatto tashqi koʻrinishi bilan yaxshi tasdiqlangan boʻlsa ham, qalbakilikning ichki dalillariga ega“ deb taʼkidladi. Goldziher yozadi: „Yevropalik tanqidchilar hadisning juda kichik bir qismini Muhammad va uning bevosita izdoshlari davridagi haqiqiy islom yozuvi sifatida koʻrish mumkin, deb hisoblaydilar“. Muhammadshunoslik" asarida Goldziher shunday deydi: "Ajab emaski, islomning qizgʻin munozarali munozarali masalalari orasida, xoh siyosiy yoki doktrinal boʻlsin, har xil qarashlar tarafdorlari iqtibos keltira olmaydigan birontasi ham yoʻq. bir qancha urf-odatlar, barchasi oʻziga xos isnodlar bilan jihozlangan. [53]
Patrisiya Kronning taʼkidlashicha, dastlabki anʼanachilar hanuzgacha tarixiy materialga yaqinroq boʻlsa-da, keyingi standartlarga koʻra eskiz/kamchilik boʻlgan rivoyatlar zanjirini (isnadlar) oʻrganish boʻyicha konventsiyalarni ishlab chiqishmoqda. Keyinchalik ular benuqson zanjirlarga ega boʻlishsa-da, lekin ular uydirilgan boʻlish ehtimoli koʻproq edi. [54] Rizo Aslan Shaxtning „isnod qanchalik mukammal boʻlsa, anʼana shunchalik kechroq boʻladi“ degan soʻzlaridan iqtibos keltiradi, uni u (Aslan) „injiq, ammo toʻgʻri“ deb ataydi. [55]
Bernard Lyuisning yozishicha, „biron-bir siyosiy maqsadlarga xizmat qilish uchun moʻljallangan yangi hadislarni yaratish bizning davrimizga qadar davom etgan“. Birinchi Fors koʻrfazi urushi boshlanishida 1990 yil 15 dekabrda Falastinning „ Al-Nahar“ kundalik gazetasida „anʼana“ nashr etildi va „hozirda keng tirajda“ deb taʼriflanadi. Franklar esa sahroda Misr bilan birga Sadim ismli odamga qarshi chiqadilar va ulardan hech biri qaytib kelmaydi" [56][57] .
Toronto Islom instituti katta o‘qituvchisi va islom olimi Shayx Ahmad Kutti [58] Ontario, Kanada, uning fikricha, hadis ilmining haqiqiyligini tasdiqlaydi: