Kartacz – historyczny pocisk artyleryjski składający się z lekkiej obudowy wypełnionej kulistymi lotkami (ołowianymi pociskami muszkietowymi lub karabinowymi o niewielkiej średnicy) oraz drewnianego sabotu, pełniącego rolę przybitki, który chronił kule ołowiane przed nadtopieniem przez ładunek miotający. Artyleryjski odpowiednik amunicji śrutowej.
Nazwa wywodzi się od niem. Kartätsche[1]. Pierwsze znane opisy w literaturze pochodzą z połowy XV w. (Mariano di Jacopo–Taccola, 1442[2], oraz anonimowy rękopis niemiecki Das Feuerwerkbuch ok. 1432)[3].
Kartacze były stosowane do zwalczania siły żywej nieprzyjaciela na niewielkich (do 300 m) odległościach. Udokumentowane użycie w polszczyźnie ok. 1658 w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska[4].
Podczas strzału powłoka kartacza ulegała rozerwaniu i lotki wylatując swobodnie z lufy raziły cele na znacznej powierzchni. Przykładowy obszar rażenia kartacza o kalibrze 76 mm, zawierającego 500 lotek, to stożek o wysokości 300 m i średnicy podstawy 50 m. Efekt wystrzału kartacza przypomina serię ze współczesnego karabinu maszynowego.
Pierwsze kartacze pojawiły się w XVI wieku[5]. Lotkami były początkowo drobne kamienie, później ołowiane kule podobne do karabinowych. Pierwsze kartacze składały się z żelaznego pręta, umocowanego do drewnianego lub metalowego krążka – sabotu (o średnicy równej kalibrowi działa). Do pręta przylepiano za pomocą smoły lotki, a następnie cały pocisk owijano płótnem i okręcano nasmołowanym sznurem. Później lotki zaczęto umieszczać w cylindrycznych blaszanych puszkach.
W ciągu XIX wieku kartacze zostały prawie całkowicie zastąpione przez szrapnele i pociski odłamkowe. Od tamtej pory kartacze były stosowane prawie wyłącznie przez działa piechoty oraz do obrony przed bezpośrednimi atakami piechoty przez inne rodzaje dział artyleryjskich.