W lutym 1929 sformowana została Brygada Kawalerii „Białystok”. W jej skład włączony został 10 pułk Ułanów Litewskich z XVIII Brygady Kawalerii oraz 1 pułk Ułanów Krechowieckich i 9 pułk strzelców konnych z XI Brygady Kawalerii, a także 14 dywizjon artylerii konnej i szwadron pionierów z 1 Dywizji Kawalerii. Do lata 1930 w składzie brygady znajdował się także 1 szwadron samochodów pancernych w Białymstoku (przy 10 puł)
Minister spraw wojskowych rozkazem Dep. Dow. Og. 1820. Org. Tj. nadał z dniem 1 kwietnia 1937 roku dotychczasowej BK Białystok nazwę „Podlaska Brygada Kawalerii”[2]. Dowódcy brygady podporządkowany został 5 pułk Ułanów Zasławskich z XII Brygady Kawalerii. Jednocześnie 1 pułk Ułanów Krechowieckich podporządkowany został dowódcy Suwalskiej Brygady Kawalerii. W tym samym roku utworzony został 10 szwadron łączności.
Organizacja pokojowa brygady w latach 1937-1939
Dowództwo Podlaskiej Brygady Kawalerii w Białymstoku
I oficer sztabu – kpt. dypl. art. Stanisław Burhardt
II oficer sztabu – rtm. adm. (kaw.) Jan Juszkiewicz
dowódca łączności – kpt. łączn. Jerzy Sowiński
oficer intendentury – kpt. int. Józef Dąbrowski
Udział w wojnie obronnej 1939
Podlaska Brygada Kawalerii pod dowództwem gen. bryg. Ludwika Kmicica-Skrzyńskiego wchodziła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” generała brygady Czesława Młota-Fijałkowskiego. 2 września zakończyła koncentrację, wysuwając część szwadronów do rejonu m. Grabowo. Do 3 września miała ograniczony kontakt z nieprzyjacielem, ubezpieczając kierunek na Łomżę i Nowogród oraz wykonując tylko ograniczone wypady na stronę niemiecką.
Wypady brygady na terytorium Prus Wschodnich
Po raz pierwszy brygada zorganizowała wypad na teren Prus Wschodnich nocy z 2 na 3 września. Do wykonania działań rozpoznawczych wyznaczono dwa szwadrony 10 pułku ułanów.
Walczono tam z oddziałami Landwehry, wspartymi plutonami artylerii[5]. W tym samym czasie pododdziały 5 pułku ułanów i szwadronu kolarzy brygady wykonały uderzenia pomocnicze na niemieckie placówki graniczne[6].
3 września dowódca SGO „Narew” gen. Czesław Młot-Fijałkowski zarządził wypad całością sił brygady. Brygada o świcie 4 września weszła do działania z rejonu Milewo – Glinki w kierunku na Białą. Siły główne brygady maszerowały po osi Glinki – Sokoły – Kózki – Biała.
Kolumna wschodnia w składzie 9 pułk strzelców konnych wraz ze szwadronem TK, wsparta baterią 14 dywizjonu artylerii konnejrozpoznawała po osi Brzózki Wielkie – Brzózki Małe – Ostra Góra[7].
Po przekroczeniu granicy napotkano opór niemieckiej piechoty. W odległości około 2 km od granicy obie kolumny zostały zatrzymane ogniem ckm i artylerii strzelającej z rejonu Kowalewa. Około 13.00 dowódca brygady wprowadził do walki odwodowy 10 pułk ułanów z zadaniem opanowania Kowalewa. Natarcie brygady nie osiągnęło do wieczora nakazanych celów, a oddziały wróciły do rejonu Chełsty – Brzeźno – Grabowo.
Działania nad Narwią
W nocy z 3 na 4 września wycofała się nad dolną Narew. 5 września brygada odpoczywała w rejonie na północ od Stawisk. Wieczorem otrzymała rozkaz przemarszu w dwu etapach, poprzez Łomżę i Nowogród, do rejonu Nadbory. Przed odejściem, na przedpolu Narwi, miały zostać wykonane zniszczenia. W pierwszym etapie brygada miała osiągnąć rejon Stary Płock – Cwalony – Popki[8]. 7 września brygada odpoczywała pod Nadborami, Gniazdowem i Lubotyniem. 8 września ruszyła na Ostrów Mazowiecką, aby wypadami atakować niemiecką Dywizję Pancerną „Kempf” gen. mjr. Wernera Kempfa, która w nocy z 6 na 7 września przełamała polską obronę pod Różanem i posuwała się szybko w kierunku Bugu. Dowódca SGO „Narew” wydał Podlaskiej Brygadzie Kawalerii rozkaz opóźniania jej marszu. Atak na Ostrów Mazowiecką został jednak wstrzymany.
Działania brygady na Brok
Rano 9 września dowódca brygady postanowił uderzyć kawalerią i zaimprowizowanym oddziałem mjr. Zygmunta Strubla na Ostrów Mazowiecką. Jednak pod wpływem informacji uzyskanej od miejscowej ludności, postanowił uderzyć na Brok i zniszczyć most przez który Niemcy przeprawiają swoje wojska[9].
Około godziny 12.00 brygada wyruszyła w dwóch kolumnach z zadaniem zdobycia Broku przez działanie od wschodu i północy. 9 psk z baterią zabezpieczał tyły brygady, maszerującej na Brok w lasach na południowy wschód od rejonu m. Biel, od strony Ostrowi Mazowieckiej[10].
O zmierzchu walka o Brok rozpoczął 10 pułk ułanów wzmocniony baterią 14 dywizjonu artylerii konnej i opanował wschodnią część miasteczka. Natarcie załamało się. W tym czasie gen. Ludwik Kmicic-Skrzyński otrzymał informację, że most jest zniszczony, a Niemcy przeprawiają się na pontonach[11].
W tej sytuacji dowódca brygady nie wprowadzał już do walki 5 pułk ułanów, a około godziny 22.00 powziął decyzję zaprzestania walki i wycofania się na Złotorię[12].
Działania odwrotowe
11 września brygada wycofywała się na południe od Zambrowa. 12 września razem z Suwalską Brygadą Kawalerii utworzyła grupę gen. Zygmunta Podhorskiego. Następnie po wejściu do Domanowa została zaatakowana z dwóch stron przez niemieckie oddziały pancerne. Wytrzymała ten atak, a następnie zmniejszona do rozmiarów dwóch pułków ruszyła na północny wschód do Białowieży. 10. Pułk Ułanów Litewskich pod wsią Mienia natknął się na Niemców, uchylił się od walki i oderwał od Brygady, dalej przebijając się na własną rękę do Białowieży. 16 września Brygada dotarła do Puszczy Białowieskiej i zbierały się w rejonie wsi Eliaszuki. Następnie resztki jej oddziałów weszły w skład Dywizji Kawalerii „Zaza”. Ostatnie walki toczyły one z wojskami radzieckimi i niemieckimi w składzie SGO „Polesie”. Skapitulowały wraz z resztą zgrupowania 6 października.
Obsada personalna Kwatery Głównej Podlaskiej Brygady Kawalerii we wrześniu 1939 roku
↑Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[4].
Przemysław Dymek: Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” 1939 w polskiej historiografii wojskowej. Poznań: Wydawnictwo Sorus, 1999. ISBN 978-83-87133-54-2.
Ludwik Głowacki, Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Wydawnictwo Lubelskie, wyd. II, Warszawa 1986, ISBN 83-222-0377-2.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie : krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939 : organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa : Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1975
MirosławM.GiętkowskiMirosławM., Artyleria konna Wojska Polskiego 1918-1939, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001, ISBN 83-7174-823-X, OCLC69505837.brak strony (książka)
Zygmunt Kosztyła: Wrzesień 1939 roku na Białostocczyźnie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.
Felicjan Majorkiewicz: Dane nam było przeżyć. Szkice historyczne, wspomnienia, materiały. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1972.
Felicjan Majorkiewicz. Działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” w kampanii wrześniowej 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 2, s. 214–263, 1960. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN0043-7182.
Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Kampania wrześniowa 1939. T. I/cz.2. Londyn: Instytut Historyczny im. gen Sikorskiego w Londynie.
