Herb z przełomu X wieku i XI wieku[7]. Nazwę tradycja wywodzi od Poraja, syna księcia czeskiego Sławnika i brata świętego Wojciecha, protoplasty tego rodu w Polsce. Miał on przybyć wraz z orszakiem Dąbrówki i osiąść w Wielkopolsce. Według legend herbowych synowie Sławnika mieli w herbie róże, każdy w innym kolorze[8].
Duże podobieństwo wykazuje tu czeska legenda o Panach z Różą (czes.Páni z Růže), dotycząca rodu Vitkowców(inne języki) i pochodzących od nich pięciu rodów z różą w herbie (panowie z Hradce, z Krumlova, z Rožmberka, z Landštejna, ze Stráže a Ústí)[potrzebny przypis].
Najwcześniejsze źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza. Zapisuje on informacje o pochodzeniu herbu od czeskiego rodu Sławnikowców wśród 71 najstarszych polskich herbów szlacheckich we fragmencie[9]:
Rosa alba in fcampo rubeo, ex Bohemia ducens originem. Dum enim Sanctus Adalbertus, Episcopus Pragensis, ex ea familia ortus, per Bohemos a sede sua eiectus esset, Bohemi, ąuorum prevaricaciones pessimas arguebat, furorę repleti, dum in illum, in Gneznensem Metropolim apud Polonie regnum promotum, sevire non possent, in germanos suos seuiendum duxerunt et in opidum dictum Lubycz, quod erat dicionis Beati Adalberti hereditarium, irruentes, quinque fratres suos, videHcet Sahebor, Spiczmerum, Bobroslaw, Zawyscham et Crzeslaw ferali truculentia cum omni cognacione, adeo ut nec lactantibus pepercerimt infantibus et parvulis, nec non et omnem populum opidi Lubycz, ad septem milia animarum estimatum, occiderunt. Tumultum sola diulna prouidencia, cui nomen Poray erat, unus ex fratribus predictis, sub ipsa strage euasit et in Poloniam veniens a Boleslao Chabri Regę primo benigne susceptus et tractatus pluribusąue hereditatibus dotatus in magnam creuit familiam. A primo autem huius domus propugnatore domus ipsa accepit Poray proclamacionem. In potacionem procliui.
Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[11]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego,Tadeusza Gajla (589 nazwisk[12]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Poraj. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Poraj[12]:
↑Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie
↑Badania heraldyka Adama Heymowskiego nad średniowiecznymi klejnotami polskich herbów wskazują, że herb miał pierwotnie bogatszy klejnot. Najprawdopodobniej była to srebrna róża umieszczona na tle pięciokąta niewiadomego koloru, ozdobionego w narożnikach końcówkami pawich piór.
↑AdamA.HeymowskiAdamA., Les cimiers médiévaux polonais Recueil du IX Congrès international des sciences genealogique et héraldique, Berné 1968 [dostęp 2021-06-14].brak strony (książka)
↑Według legend herbowych, faktycznie herby wykształciły się dopiero w XII w. Godło rodowe lub osobiste Sławnikowiców mogło oczywiście również zawierać motyw róży