Unia Europejska Ten artykuł jest częścią serii: Polityka i instytucje Unii Europejskiej Instytucje UE Parlament Europejski Przewodniczący Roberta Metsola Członek PE Okręgi wyborcze Wybory (według państwa) 2019 2024 Grupy polityczne Stałe komitety Eurodeputowani X kadencji Rada Europejska Przewodniczący Charles Michel Rada Prezydencja  Węgry (VII - XII 2024) Komisja Europejska Komisja Ursuli von der Leyen Przewodniczący Ursula von der Leyen Wysoki przedstawiciel Josep Borrell Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Trybunał Sprawiedliwości Prezes Koen Lenaerts Członkowie Sąd Przewodniczący Marc van der Woude Europejski Bank Centralny Prezes Christine Lagarde Trybunał Obrachunkowy Prezes Tony Murphy Instytucje Grupy EBI Grupa EBI Europejski Bank Inwestycyjny Nadia Calviño Europejski Fundusz Inwestycyjny Instytut EBI Organy doradcze UE Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny Komitet Regionów Organy międzyinstytucjonalne Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich Emily O’Reilly Europejski Inspektor Ochrony Danych Wojciech Wiewiórowski Europejski Urząd Doboru Kadr Europejska Szkoła Administracji Urząd Publikacji Unii Europejskiej Organy i jednostki zdecentralizowane Agencje, samodzielne jednostki organizacyjne i wspólne przedsięwzięcia UE oraz Euroatomu Prawo Acquis Procedura legislacyjna Traktaty Rozporządzenia, dyrektywy i decyzje Europejska Inicjatywa Obywatelska Zalecenia i opinie Inne Unia gospodarcza i walutowa Eurogrupa Rozszerzenia Relacje zagraniczne Europejskie partie polityczne Budżet UE Dom Historii Europejskiej

Unia gospodarcza i walutowa^{[1][2][3][4][a]} (UGiW), unia gospodarczo-walutowa (UGW) – jeden z elementów współpracy w ramach Unii Europejskiej, ustanowiony w grudniu 1991 roku traktatem z Maastricht. Jej głównym przedsięwzięciem jest utworzenie wspólnej waluty europejskiej oraz przeniesienie polityki pieniężnej na szczebel wspólnotowy.

 Osobne artykuły: strefa euro i euroizacja.

Do unii gospodarczej i walutowej należą wszystkie państwa Unii Europejskiej, jednak w III etapie UGW uczestniczy 20 z nich.

Spośród europejskich krajów nieczłonkowskich wspólną walutę stosuje sześć państw. W porozumieniu z Unią na euroizację zdecydowały się^[4]:

•  Andora
•  Monako^[b]
•  San Marino^[c]
•  Watykan^[c]

Z kolei dwa inne państwa wprowadziły euro bez porozumienia z Unią^[4]:

•  Czarnogóra
•  Kosowo

Pierwsze sformułowania dotyczące współpracy walutowej pojawiły się już w traktacie ustanawiającym EWG^[6]. Priorytetem były jednak wówczas prace nad wspólną polityką rolną, utworzeniem unii celnej oraz – docelowo – wspólnego rynku^[6]. Ponadto funkcjonowanie systemu z Bretton Woods gwarantowało wówczas stabilność walut, co nie rodziło potrzeby zacieśnienia współpracy w tym zakresie^[6]. Dopiero stopniowe załamywanie się dotychczasowego systemu walutowego, które odbiło się negatywnie na handlu w ramach EWG, skłoniło jej członków do wypracowania własnej koncepcji integracji walutowej^[6].

Pierwszy projekt w tym zakresie powstał jeszcze przed ostatecznym załamaniem się systemu z Bretton Woods w 1971 – był to tak zwany raport Barre'a (z 1969)^[7]. Jego następcą był raport Wernera, w którym zaprezentowano projekt utworzenie unii ekonomicznej i walutowej^[6]. Oba projekty nie były jednak w pełni realizowane, m.in. z uwagi na kryzys naftowy oraz rozszerzenie EWG do dziewięciu państw^[7].

 Osobny artykuł: europejski system walutowy.

W 1972 utworzony został mechanizm tak zwanego węża w tunelu^[8]. Szerokie pasmo wahań ustalono na 4,5%, zaś dopuszczalny przedział wahań między poszczególnymi dwiema walutami określono na 2,25%^[8]. Jednocześnie zapoczątkowano budowę systemu instytucjonalnego wspólnej polityki kursowej – w 1973 powołany został Europejski Fundusz Współpracy Walutowej^[8]. 18 grudnia 1978 Rada Europejska, na wniosek Francji i RFN, podjęła decyzję o utworzeniu europejskiego systemu walutowego^[6]. System zaczął obowiązywać 13 marca 1979^[6]. Powołany został umową zawartą między bankami centralnymi państw członkowskich EWG^[6]. Istotę systemu stanowiły trzy elementy^[9]:

• mechanizm kursów walutowych (ERM) – w ramach niego dopuszczalne wahania kursów określono na ±2,25%, zaś dla lira włoskiego na ±6%^[8]. Szersze pasmo wahań uzyskały także kraje dołączające do ERM – Hiszpania (1989), Wielka Brytania (1990) i Portugalia (1992)^[10].
• European Currency Unit – europejska jednostka walutowa ustalona jako ważony średni koszyk walut państw EWG^[9]. Procentowy udział danej waluty zależał od udziału państwa w handlu wewnątrz EWG oraz w wytwarzaniu PKB Wspólnoty^[9]. ECU stało się jednostką rozliczeniową w operacjach finansowych, nie weszło jednak nigdy do obiegu gotówkowego^[9].
• wsparcie kredytowe – mechanizm w ramach Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej^[9].

W czerwcu 1988 na szczycie UE w Hanowerze zapoczątkowano prace komitetu pod kierownictwem przewodniczącego Komisji Europejskiej, Jacques’a Delorsa. Zadaniem komitetu było zaproponowanie wprowadzenia ścisłej unii gospodarczo-walutowej.

Raport Delorsa przewidywał wprowadzenie unii w trzech etapach. Na jego podstawie 1 czerwca 1989 – podczas szczytu unijnego w Madrycie – zdecydowano o rozpoczęciu 1 lipca 1990 pierwszego etapu unii gospodarczo-walutowej.

W grudniu 1989 na szczycie w Strasburgu zwołano konferencję międzyrządową w celu ustalenia, niezbędnych do utrzymania unii gospodarczo-walutowej, poprawek do traktatu. Wspomniana konferencja doprowadziła do powstania Traktatu o Unii Europejskiej, ostatecznie podpisanego w Maastricht w 1992. Traktat stanowił o wprowadzeniu unii w trzech etapach:

• Zgodnie z planem pierwszy etap rozpoczął się 1 lipca 1990. Zniesiono wszelką kontrolę wymiany walut i tym samym wprowadzono pełną swobodę przepływu kapitału. Wzmocniono kooperację między bankami centralnymi dotyczącą unii monetarnej, jak również wprowadzono zakaz uprzywilejowanego dostępu instytucji publicznych do wsparcia finansowego banku.

• Drugi etap rozpoczął się 1 stycznia 1994. Powstał Europejski Instytut Walutowy, odpowiedzialny za pogłębienie współpracy między niezależnymi bankami centralnymi krajów członkowskich. 16 grudnia 1995 ustalono nazwę nowej waluty: euro. W czerwcu 1997 Rada Europejska uzgodniła Pakt stabilności i wzrostu oraz nowy mechanizm wymiany walut (ERM II). Ustanowiono też TARGET – system automatycznych przeliczeń walut narodowych na euro. 3 maja 1998 postanowiono, że 11 krajów oficjalnie utworzy unię gospodarczo-walutową 1 stycznia 1999. W czerwcu 1998 powstał Europejski Bank Centralny.

• Etap trzeci zamrażając narodowe kursy wymiany wobec euro rozpoczął się 1 stycznia 1999. Powołano do życia Europejski System Banków Centralnych, który przejął obowiązki Europejskiego Instytutu Walutowego i odpowiedzialność za politykę walutową Unii Europejskiej. 1 stycznia 2001 do unii gospodarczo-walutowej przyłączyła się Grecja. W styczniu 2002 do obiegu wprowadzono monety i banknoty euro.

Do unii walutowej nie przystąpiły Dania, Szwecja i Wielka Brytania.

Wejście w życie traktatu lizbońskiego w grudniu 2009 wprowadziło pewne zmiany także w odniesieniu do UGW. Przede wszystkim wzmocniona została pozycja państw strefy euro – przyznano im większą autonomię w dziedzinie koordynacji polityki gospodarczej oraz dokonano instytucjonalizacji eurogrupy^[11]. Ponadto EBC stał się formalnie jedną z głównych instytucji UE, wprowadzono podstawy traktatowe dla funkcjonowania Eurosystemu, wzmocniono rolę KE przy EDP oraz ustanowiono nowy element procedury uchylenia derogacji – uzyskanie zalecenia od państw strefy euro^[8].

Warunkiem pełnego uczestnictwa w UGW jest wypełnienie przez państwo członkowskie kryteriów konwergencji^[8]. Wyróżnia się kryteria konwergencji nominalnej oraz kryteria konwergencji prawnej^[8]. Do pierwszej grupy zalicza się:

• kryterium stabilności cen (inflacyjne) – zgodnie z nim inflacja, mierzona wskaźnikiem zharmonizowanym wskaźnikiem cen konsumpcyjnych, w ciągu roku poprzedzającego badanie nie może przekroczyć 1,5 punktu procentowego inflacji w trzech państwach Unii Europejskiej o najbardziej stabilnych cenach^[8][12]
• kryterium fiskalne – państwo w momencie badania nie może być objęte procedurą nadmiernego deficytu^[8]
• kryterium kursu walutowego – państwo przez minimum dwa lata musi uczestniczyć w mechanizmie kursów walutowych. W tym czasie nie może dochodzić do poważnych napięć oraz nie wolno samowolnie przeprowadzać dewaluacji^[8].
• kryterium stóp procentowych – w ciągu roku od momentu badania średnia długoterminowa stopa procentowa nie może przekroczyć o więcej niż 2 punkty procentowe średniej z analogicznych stóp procentowych trzech państw Unii Europejskiej o najbardziej stabilnych cenach^[8].

Z kolei zgodnie z kryteriami konwergencji prawnej należy zapewnić zgodność prawodawstwa krajowego z art. 130 i 131 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz ze Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Statutem Europejskiego Banku Centralnego^[8].

• euro w Polsce

• Katarzyna Kołodziejczyk: Unia Gospodarcza i Walutowa. W: Witold M. Góralski: Unia Europejska. Tom II. Gospodarka – Polityka – Współpraca. Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2007, s. 80–99. ISBN 978-83-7526-806-5.
• Anna Jenik, Ewa Pancer-Cybulska: Polityka walutowa i unia walutowa. W: Bolesław Winiarski: Polityka gospodarcza. Wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 530–543. ISBN 978-83-01-14785-3.