Nooit gebruikte spoorwegbrug te Varsenare, gebouwd voor de nooit aangelegde westelijke tak naast Brugge van de A17. Afgebroken in oktober 2011.

Grote nutteloze werken is de Belgisch-Nederlandse benaming voor ongebruikte of onafgewerkte grootschalige openbare projecten. De Engelse term hiervoor is White elephant of Witte olifant.[1] De term Grote nutteloze werken is een vertaling van de Franse term grands travaux inutiles, soms afgekort tot GTI.

De term grands travaux inutiles raakte bekend door Belgische journalist Jean-Claude Defossé, die in de zomer van 1986 in de Vlaamse krant De Morgen gelezen had over de smeerpijp Limburg-Antwerpen. Over deze mislukte investering maakte hij een reportage voor het televisiejournaal van de Belgische Franstalige openbare omroep RTBF. Op 15 oktober 1986 bracht Defossé in het RTBF-informatiemagazine C’est à voir een televisiereportage over grote nutteloze werken uit: Les bâtisseurs d’ans pires ('de bouwers uit de ergste jaren', maar tevens een woordspeling op "les bâtisseurs d’empires", "de bouwers van imperia"). In 1990 publiceerde Defossé een boek, Le Petit Guide des Grands Travaux Inutiles, en in 1991 verzorgde hij gedurende 9 maanden op televisie het Journal des Travaux Inutiles (afgekort JTI). Met de reportages en het boek verwierf ook de term snel bekendheid in heel het land. Overzichten van grote blunders bij openbare investeringen duiken in de Belgische media sindsdien regelmatig op.

In België heeft de problematiek van grote nutteloze werken haar wortels enerzijds in de wafelijzerpolitiek, een informele bestuurspraktijk waarbij de gelijke behandeling van regio's voorrang kreeg boven het nut van de investering. Anderzijds zijn vele werken ook toe te schrijven aan het nobele streven van ingenieurs om in lopende projecten alvast rekening te houden met toekomstige projecten, zodat die gemakkelijker konden worden gerealiseerd.

De onafgewerkte GTI's zijn vaak terug te voeren op deze laatste oorzaak. De GTI's met beperkt nut zijn terug te voeren op de wafelijzerpolitiek. Aan deze praktijk is sinds de regionalisering van Openbare Werken naar de gewesten een einde gekomen, al vormde de hiermee gepaard gaande budgetherschikking een nieuwe oorzaak voor het stopzetten van lopende projecten. Een voorbeeld hiervan is de noordelijke tak van de Antwerpse premetro.

De Scheepslift van Strépy-Thieu werd voltooid na de sluiting van de steenkoolmijnen en had daarmee haar voornaamste taak verloren alvorens ze opgeleverd kon worden. Desondanks vertienvoudigde de hoeveelheid vervoerde goederen over het kanaal na de ingebruikname van de scheepslift

De term wordt in overdrachtelijke zin ook wel gebruikt voor bouwwerken die wel in gebruik zijn genomen, maar waarvan het nut niet of nauwelijks bewezen is. Het nutteloze karakter van een aantal Grands Travaux Inutiles wordt betwist, niet enkel door de overheden die ze gebouwd hebben, maar voor wat België betreft ook door de taalgemeenschappen. Voorbeelden hiervan zijn het Hellend vlak van Ronquières op het Kanaal Charleroi-Brussel en de Scheepslift van Strépy-Thieu (op het Centrumkanaal). Aanvankelijk stonden de investeringen niet in verhouding tot het verkeer op deze kanalen, maar de laatste jaren is een duidelijke toename van het aantal schepen en de tonnage merkbaar, zodat thans enig nut moeilijk ontkend kan worden.

Belgische GTI's

Het nooit gebruikte Doeldok in de haven van Antwerpen
Tuibrug bij Godsheide – geplande vierstrooksweg erover nooit aangelegd
Brug voor een nooit voltooide weg met vier rijstroken in Strépy-Bracquegnies
Brug te Herzele voorzien op het nieuwe maar niet-aangelegde N42-tracé

Functioneert niet (of niet afgebouwd)

Spoorwerken

Wegwerken

Waterwerken

Functioneert wel, maar het nut is niet of nauwelijks bewezen

Functioneerde niet maar heeft nu een nieuwe nuttige bestemming

E-10 plas
Inham Albertkanaal ter hoogte van Oelegem. Startpunt van ongerealiseerd duwvaartkanaal Oelegem-Zandvliet.
Brug E34 ter hoogte van afrit Oelegem, aangelegd als viaduct over ongerealiseerd duwvaartkanaal Oelegem-Zandvliet

Functioneerde lange tijd niet maar is uiteindelijk toch in gebruik genomen

Sommige projecten hebben lange tijd als GTI bekend gestaan, maar zijn uiteindelijk alsnog afgewerkt voor het oorspronkelijke doel en bewijzen daarbij hun oorspronkelijk bedoelde nut. In feite zijn deze dus geen GTI meer.

Functioneerde niet en is uiteindelijk afgebroken

Nederlandse GTI's

Het ingepolderde maar weer volgelopen Naardermeer is nu een natuurgebied
Fundering van een theater in Middelburg dat door een technisch gebrek niet kon worden voltooid

Waterwerken

Spoor, tram, metro en snelwegen

De grondwerken voor de A4 lagen er 50 jaar, daarna afgegraven voor verdiepte A4. (die inmiddels voltooid is)
Het ongebruikte tunnelsegment onder het Amsterdamse metrostation Weesperplein, bestemd voor een niet gebouwde Oost-Westmetrolijn

Gebouwen

Kasteel Almere staat er sinds 2002 onafgebouwd bij

Mijnbouw

De Staatsmijn Beatrix was de laatste Nederlandse steenkolenmijn die gebouwd werd, maar nooit in gebruik is genomen.

Overige Europese landen

Duitsland

Het immense badhotel Prora
Landsberger Arkaden in Berlijn
Duitsland: Tunnel uit 1937 onder het niet voltooide Autobahn-gedeelte bij Fulda

Oekraïne

Ruïne van Kerncentrale Krim

Oostenrijk

Roemenië

Spanje

Tsjechië

Cuba

China

Indonesië

Noord-Korea

Noord-Korea: Het Ryugyonghotel in Pyongyang

Rusland

Rusland: Kaart van de Poolcirkelspoorlijn

Suriname

Thailand

Thailand, pilaren van de onafgebouwde snelweg

Nieuw-Zeeland

Nieuw-Zeeland, Bridge to Nowhere in Whanganui National Park

Zuid-Afrika

Buiten Europa

Boeken

Over het onderwerp zijn enkele boeken geschreven:

Zie ook